هويت شيعی معارف اسلامی و تشخص فكری تشيع؛ مرهون امام صادق علیه السلام

بسياری از اختصاصات عقيدتی شيعه در روايات منسوب به امام صادق(علیه السلام) طرح شده، به همين دليل شيعه وام‌دار و مرهون تلاش‌های علمی امام صادق(علیه السلام) است كه از سويی هويتی شيعی به معارف اسلامی و از سوی ديگر به مكتب فكری شيعه تشخص داده‌اند.

---

گروه انديشه: بسياری از اختصاصات عقيدتی شيعه در روايات منسوب به امام صادق(علیه السلام) طرح شده، به همين دليل شيعه وام‌دار و مرهون تلاش‌های علمی امام صادق(علیه السلام) است كه از سويی هويتی شيعی به معارف اسلامی و از سوی ديگر به مكتب فكری شيعه تشخص داده‌اند.

 

محمد جاودان، عضو هيئت علمی گروه شيعه‌شناسی دانشگاه اديان و مذاهب، در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، با اشاره به اين كه جهت‌گيری به سمت حركت علمی در تشيع از زمان امام سجاد(علیه السلام) شكل گرفت، بيان كرد: مسير اين حركت علمی از دوران امام سجاد(علیه السلام) ترسيم شد و پس از ايشان امام باقر(علیه السلام) با توسعه اين حركت گام‌های مهمی را در اين مسير برداشتند. اما اين امام صادق(علیه السلام) بود كه كار اصلی را انجام داد و به يك معنا كار را به اتمام رساند.

 

جاودان اظهار كرد: امام صادق(علیه السلام) فرصت يافت تا به تبيين معارف اسلام با نگاه اهل بيت(علیهم السلام) بپردازد. ايشان با ورود به مسائل متعدد فقهی، تفسيری و كلامی و با بيان آيات و روايت و به كارگيری روش‌های استنباط به اصطلاح فقهی خاص اهل بيت(علیهم السلام)، كه در اين زمينه تشيع اثنی‌عشری خود را ميراث‌دار و دنباله‌رو امام صادق(علیه السلام) می‌داند، اين حركت علمی را در ابعاد مختلف به پيش بردند و به نتيجه رساندند و از همين رو اين مذهب به نام شيعه جعفری خوانده می شود.

 

وی با اشاره به مبحث امامت و با بيان اين كه سنگ بنای ساختمان عقيدتی و كلامی شيعه امامت است، عنوان كرد: امام صادق(علیه السلام) همّ خود را مصروف تبيين مسأله امامت در ابعاد مختلف آن كرد. تشريح اوصاف ضروری امام، چگونگی تعيين امام، تبيين وظايف و رسالت های امام در جامعه و نقش و جايگاه وی پس از پيامبر(صلی الله علیه و آله)، تأكيد بر شناخت خط صحيح امامت و برشمردن شواهد برای شناخت اين خط و توضيح اين مطلب كه امام كه امام علم خود را از كجا و چگونه به دست می آورد، از مواردی هستند كه امام صادق(علیه السلام)، علاوه بر ساير معارف اسلامی در حوزه عقايد از مباحث توحيد و اوصاف خداوند گرفته تا مباحث مربوط به نبوت و معاد، به بيان و تبيين آن‌ها پرداختند و به روشنی و با عمق لازم آن‌ها را مورد توجه قرار دادند.

 

اين محقق و پژوهشگر دينی با اشاره به يكی ديگر از موارد مورد توجه و تأكيد امام صادق(علیه السلام)، گفت: روايات فراوانی از امام صادق(علیه السلام) به توجه دادن و تأكيد بر ابعاد اخلاقی و رفتاری جامعه شيعه اختصاص دارد. اين روايات بيانگر اين هستند كه شيعه به عنوان يك شيعه چگونه بايد در جامعه عمل و رفتار كند؛ چه در قالب رفتار با شيعيان و چه در نسبت با ساير هم‌دينان و هم‌كيشان.

 

جاودان با اشاره به اين كه روايات منقول از امام صادق(علیه السلام) گستره وسيعی را شامل می‌شود، بيان كرد: در روايات منقول از ايشان به جنبه‌های گوناگون مباحث و مسائل مختلف فقهی، كلامی، اخلاقی پرداخته شده است و جز امام علی(علیه السلام) كه دارای جايگاهی بنيانگذارانه در مذهب تشيع هستند و خطبه‌ها و نامه‌ها و سيره ايشان، خود بيانگر بسياری از مسائل اسلامی و اعتقادی است، ساير ائمه(علیه السلام) فرصت و جايگاه امام صادق(علیه السلام) را در تبيين معارف اسلامی نداشتند و نقش منحصر به فرد ايشان از روايات منقول از ايشان آشكار است.

 

جاودان با اشاره به ظهور جريان‌های مختلف اسلامی در سده اول هجری، گفت: ظهور اين جريان‌ها شايد از يك سو به سياست برمی‌گشت و ممكن است ريشه در اراده‌های سياسی داشته اما مسائل آنان تا حوزه‌های علم و اعتقاد دامنه پيدا می‌كرد و به مسائل علمی و فكری منتهی می‌شد. برای مثال در ماجرای خوارج در صفين، حركت در ابتدا سياسی بود اما به بحث مطرح و معروف ايمان و كفر در صدر اسلام منجر شد.

 

عضو هيئت علمی دانشگاه اديان و مذاهب با بيان اين كه تشيع از اولين جريان‌هايی بود كه در عرصه اجتماعی اسلام قرن اول هجری، ظهور و بروز جدی پيدا كرد، اضافه كرد: البته تشيع جريان واحدی نبود بلكه جريان‌های مختلفی وجود داشتند كه در برخی از مسائل عمده اشتراكاتی داشتند و در مواردی نيز با هم بر سر اختلاف بودند. از سوی ديگر عثمانی‌ها، خوارج، مرجعه، اموی‌ها، قدری‌ها و ساير جريان‌های فكری و كلامی نيز در همين دوره ظهور يافته بودند.

 

وی قرن اول و تا حدی قرن دوم هجری را دوران شكل‌گيری اين جريان‌ها دانست و عنوان كرد: اما در قرن دوم هجری است كه اين جريان‌ها شناسنامه‌دار می‌شوند و هويت و تشخص پيدا می‌كنند. در حالی كه در ابتدا برخی از اين جريانات در قالب گروه‌ها و احزاب سياسی و برخی فرقه‌ها با مرزهای نامشخص به فعاليت مشغول بودند، اما به تدريج راه‌ها مشخص و مرزها و مرزبندی‌ها جدی می‌شوند و در اين مسير بعضی جريان‌ها در بعضی ديگر مندمج و ادغام می‌شوند و بعضی ديگر از جريان‌ها كاملاً از هم جدا می‌شوند.

 

جاودان با اشاره به جدا شدن جريان زيديه و اسماعيليه از اماميه اثنی عشريه، گفت: با وجود اعتقاد اسماعيليه به امامت امام صادق(علیه السلام)، شيعه اثنی عشری است كه ميراث‌دار اصلی معارف اسلامی و شيعی امام صادق(علیه السلام) و به واسطه چهره منحصر به فرد ايشان تشخص يافته و با استدلال‌ها و روش‌های و رويكردهای علمی خاص امام صادق(علیه السلام) از حيث علمی مسلح شده است.

 

وی با بيان اين كه در واقع امام صادق(علیه السلام) در جنبه‌های مختلف هويتی علمی به جامعه شيعی داد، افزود: بسياری از اختصاصات عقيدتی شيعه همچون مباحث تقيه، بداع، رجعت، مهدويت و غيبت امام زمان(عجل الله فرجه الشریف) در روايات منسوب به امام صادق(علیه السلام) طرح شده و در واقع همين آموزه‌هاست است. به همين دليل شيعه وام‌دار و مرهون تلاش‌ها و كوشش‌های علمی و رهبری‌های معصومانه امام صادق(علیه السلام) در جنبه‌های علمی است كه از سويی هويتی شيعی به معارف اسلامی داده و از سوی ديگر به مكتب فكری شيعه تشخص داده‌اند.