خاستگاه شیعه و شش دوره تاریخی آن

عضو هیات علمی دانشگاه باقرالعلوم و رییس پژوهشکده علوم و معارف حدیث طی سخنانی به شش دوره تاریخی تشیع پرداخته است.

---

حجت الاسلام دکتر سید محمدکاظم طباطبایی رییس پژوهشکده علوم و معارف حدیث سخنان خود را با معنای لغوی شیعه آغاز نمود و پس از تعریف شیعه از دیدگاه اهل تسنن گفت: شیعه از دیدگاه ما، یعنی کسی که وصایت بعد از پیامبر(ص) را از آنِ امیرالمؤمنین علی(ع) به عنوان جانشین بلافصل ایشان می داند.

وی اضافه کرد: شیعه در لغت به معنای «پیرو» است و اصطلاح «شیعة علی» به معنای پیروان و یاران علی(ع) در زمان خود پیامبر(ص) به کار رفته و در روایات نبوی هم این اصطلاح آمده است. در قرآن کریم نیز واژه شیعه به کار رفته است؛ مثل «و انّ مِن شیعته لَاِبراهیم» (صافات: 83). لذا بعد از رحلت پیامبر(ص) چند نفر به عنوان «علوی» و «شیعة علی» شناخته می شدند مثل سلمان، مقداد، ابوذر و عمار.

عضو هیأت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) با تأکید بر اینکه معمولاً کسانی که امامت امیرالمؤمنین(ع) را قبول دارند دو امام بعد از ایشان را نیز قبول دارند گفت: فرقه های به وجود آمده در تشیع ـ مانند کیسانیه، زیدیه، فطحیه و واقفیه ـ مربوط به بعد از امام حسین(ع) است. وی ادامه داد: بعد از عثمان، مردمی که به امیرالمؤمنین(ع) روی آوردند را نمی توان شیعه واقعی نامید بلکه آنان تنها شیعه سیاسی بودند.

وی افزود: در زمان امام حسن مجتبی(ع) نیز به دلیل حضور معاویه مردم جرأت بروز اعتقادات خود را پیدا نمی کردند. بعد از قیام امام حسین(ع) حدود 25 سال دوره سکوت بود تا اینکه از سال 85 هجری امام سجاد(ع) هسته اولیه تشیع اعتقادی را بنا نهاد که اولین شیعیان این هسته «ابوخالد کابلی» و بعد «ابوحمزه ثمالی» و «جبیر بن مطعم» بودند. از این دوره به بعد شیعیان اعتقادی افزایش یافتند و یک هسته علمی و تفکری شیعی تشکیل شد. پس از تشکیل هسته تفکر شیعی در دوران امام سجاد(ع)، رشد و تثبیت تشیع در دوران امام باقر(ع) رخ داد و در دوران امام صادق(ع) به مرحله ظهور و بروز و شکوفایی رسید.

دکتر طباطبایی اولین افراد هسته تشکیلات و تفکر شیعی را دانشمندان و علمای برجسته دانست و اضافه کرد: این افراد عوام نبودند لذا عامل مهمی در رشد و استقرار تفکر شیعی شدند و شهر های کوفه و قم اولین مراکز آنان بود.

این پژوهشگر دینی ادامه داد: زمان امام رضا(ع) دوره اوج و شکوفایی تشیع بود که به خصوص بحث امامت به اوج رسید. لذا از زمان امام جواد(ع) تا زمان امام حسن عسکری(ع) هیچ انشعابی بین شیعیان به وجود نیامد چون تفکر شیعی به صورتی مستحکم درآمده بود. البته از دوران امام هشتم به بعد، تشیع با امر صعبی مواجه شد و آن کودک بودن امام بعد از ایشان ـ یعنی امام جواد(ع) ـ بود. امام عسکری(ع) نیز در زمان خود زمینه پذیرش امر غیبت امام زمان(عج) را در میان مردم به وجود آورد.

حجت الاسلام طباطبایی شهر مقدس قم را مرکز علم و فقه تشیع از زمان غیبت صغری تا سال 350 هجری عنوان کرد و افزود: از این سال به بعد، به دلیل روی کار آمدن دولت آل بویه مرکز تشیع به بغداد منتقل شد. سرآمد این عصر «شیخ مفید» بود که طراح نظام تفکر شیعه بود. وی در سال 413هجری درگذشت و بعد از ایشان «علامه حلی» توانست تفکر شیعه را در دوران مغولان به خوبی حفظ کند و حتی گسترش دهد.

این استاد تاریخ اسلام، دوران اوج گیری تشیع را مربوط به دوران صفویه دانست و گفت: در این زمان علمای جبل عامِل لبنان و دیگر سرزمین ها به ایران سرازیر شدند و بزرگترین مرکز و کشور شیعه را به وجود آوردند.

وی با گذری بر تاریخ ابراز داشت: اگر به تاریخ نگاهی دقیق بیندازیم نقاط عطف تشیع در شش دوره است؛ اول: ایجاد تشیع سیاسی در دوران حکومت امام علی(ع)؛ دوم: ایجاد تشیع اعتقادی و مذهبی در دوران امام باقر(ع) و امام صادق(ع)؛ سوم: ایجاد تفکر منطقی و منضبط شیعه در دوران شیخ مفید؛ چهارم: فراگیر شدن تشیع در دوران علامه حلی؛ پنجم: تشکیل کشور مستقل شیعه در زمان صفویه؛ و ششم: ایجاد تفکر شیعی مبتنی بر اسلام ناب در زمان انقلاب اسلامی ایران.

طباطبایی در ادامه به برخی نظریات دیگر در باب خاستگاه تشیع هم اشاره کرد و گفت: یکی از کسانی که در این زمینه نظر داده است «اتان کلبرگ» است. وی در سال 1943 م به دنیا آمده و استاد دانشگاه «هبرو» در فلسطین اشغالی است. او درباره «شیخ صدوق»، «نظریه تحریف قرآن»، «کتابخانه ابن طاووس»، «از امامیه تا اثناعشریه» مقالات متعددی در دایرة المعارف اسلام دارد که برخی از مقالات آن نقد شده است.

وی معتقد است که هیچ شاهدی بر این که شیعه در طول تاریخ خود قبل از غیبت و قبل از پایان قرن سوم، اثناعشری بوده وجود ندارد؛ بلکه بر عکس شواهدی وجود دارد که شیعیان اصلاً امامان خود را نمی شناختند بلکه به دنبال درگیری ها و اختلافات بودند؛ چون همه آثار شیعه بعد از دوران غیبت صغری شکل گرفته است.

دکتر طباطبایی پاسخ داد: در نظرات کلبرگ ابهام ها و ایرادات فراوانی وجود دارد. مثلاً وی در نظریه «از امامیه تا اثناعشریه» به درستی توضیح نداده است که امامیه نخستین چه کسانی بودند؟ در چه زمانی زندگی می کردند؟ چه می گفتند؟ و از چه زمانی از امامیه تبدیل به اثناعشریه شدند؟!

طباطبایی افزود: وهابیت نیز خاستگاه شیعه را برخاسته از زمان «عبدالله بن سبا» می داند که این نظریه با توجه به مستندات تاریخی و روایات، سراسر واهی و مردود است.