روش شناسی مناظرات امام رضا (ع) قابل پژوهش است

 تاریخ شهادت حضرت رضا علیه السلام در رو ز آخر ماه صفر سال دویست و سوم ذکرشده است، سال‌هایی که ماه صفرآن ۲۹ روز است بیست ونهم آن ماه شهادت آن امام است و سال‌هایی که ماه صفر آن ۳۰ روز است سی ام آن ماه شهادت آن امام همام است. با توجه به اینکه ماه صفر امسال ۲۹ روزه است، امروز شنبه ۲۶ مهر ماه مصادف با آخرین روز ماه صفر سالروز شهادت امام هشتم است. همان که با ورودش به ایران هرچند که با مقاصد سیاسی صورت گرفته بود اما برکت را برای این دیار به همراه آورد. آن حضرت اگرچه در شرایط خفقان خاصی قرار داشت اما همواره نسبت به مسائل جامعه اسلامی نهایتاً تلاش خود را به کار می‌بست، در مقام عمل، گفت وگو و خلق نیکو به مردم آموزش می‌داد و سیره عملی از خود بر جای گذاشت. همزمان با فرا رسیدن سالروز شهادت آن امام همام با حجت الاسلام و المسلمین «امیر علی حسنلو» مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم گفت وگو کردیم. وی نویسنده کتاب «تغذیه و پوشش در سیره امام رضا (ع)» است. متن این گفتگو را در ادامه می‌خوانید؛

*بسیار از سجایای اخلاقی و برخورد علی بن موسی الرضا (ع) سخن به میان آمده است، هرکدام از این ویژگی‌ها می‌تواند چراغ راه امروز ما باشد. در این مجال به عنوان نخستین پرسش اشاره‌ای به سیره اخلاقی امام رضا (ع) در مواجهه با عقیده مخالفان داشته باشید، آن حضرت با دشمنان و مخالفان خود چگونه برخورداری داشت؟

برای درک درست این مسئله ابتدا باید مخالفان را دسته بندی کرد؛ رفتار امام با هرگروه متناسب با شرایط است وکاملا حساب شده وبسیار مدبرانه؛ روش علمی ومنطقی در سیره امام برجسته‌ترین مؤلفه است که نمایان وقابل اقتباس وتاسی است که باید این مطالب استخراج وتبیین روز آمد وعملی شود واهل فرهنگ وسیاست اقتباس کنند؛ گروههای که معاصر حضرت بودند ومخالف بودند و برخی مخالفتشان را علنی می‌کردند از فرقه‌های اسلامی وبرخی علنی نمی‌کردند و برخی مثل مامون تظاهر به دوستی می‌کردند؛ اما امام حلیمانه با هر شخص و گروهی به اقتضای شرایط خاص او، رفتار وبر خورد داشت که در نهایت نتیجه این رفتار وسیره حکیمانه شناخته شدن مکتب اهل بیت (ع) در میان همه ملل ونحل بود؛ لذا ائمه (ع) بعد از امام رضا (ع) به ابن الرضا معرف شدند؛ امام با مامون که سر سخت‌ترین دشمنش بود به نوعی برخورد داشت که او نتوانست مقاصد خود را پیش ببرد؛ امام از این ظرفیت وجایگاه که به اجبار در آن قرار گرفته بود (ولایت عهدی) وشرایط حضورش در ایران استفاده‌های بسیاری نمود؛ به نحوی که با مامون رفتار نمود که به جریان خلافت که از عهد رسول الله آغاز شده بود خط بطلان کشید در حالی مامون در فکر کسب مشروعیت برای خلافت خود در قبال برادرش امین وطرفدارانش ودیگر جریان‌ها بود؛ امام با حرکتی که برای نماز عید رفت وبا رفتارهای دیگر حتی مناظرات علمی مامون را نا کام گذاشت وبه بر سیاستهای او خط بطلان و بر او اینگونه چیره شد و خلافت آنهارا نامشروع وحقانیت مکتب اهل بیت وامیر المومنین را اینگونه اثبات کرد. با مخالفان دیگر هم رفتارهای متناسب با آنها واحتجاج وتمسک به براهین قرآنی وعقلی وسیره نبوی واصول منطقی وعلمی داشت که در اینجا به چند نمونه اشاره می‌شود:

اهل کتاب:

امام رضا (ع) به جهت محیط زندگی وشرایط خاص ارتباط مستقیمی با یهود ومسیح وزرتشت یا مجوس که در آن آمده است نداشتند؛ پس از حضور در ایران که مرکز خلافت بود به جهت حضور مامون درایران؛ بین امام واهل کتاب ورهبران ادیان بزرگ جهان گفتگوها ومناظراتی برقرار شده روشن می‌شود که حضرت با همه آنان به احترام کامل رفتار داشته وبا منطق عقلانی قوی همراه با محبت ومهرورزی که برگرفته از قرآن وسیره نبوی بود وبرخورد داشتند که این رفتار سبب جلب آنان به اهل بیت بوده است؛ در مجالسی که مامون در خراسان ترتیب داد این رفتار ملایمت آمیز وپرمهر امام دیده می‌شود؛ هر چند حضرت قبل از تشکیل این مجالسِ مناظره، مناظراتی با فرق و مذاهب کلامی گوناگون داشتند، اما هدف مأمون این بود که امام رضا (علیه السّلام) را در این جلسات شکست دهد؛ تا موقعیت معنوی امام رضا (علیه السّلام) در نظر مردم کاهش یابد؛ در این رابطه جعفر مرتضی عاملی می‌نویسد: «مأمون برای مغلوب ساختن امام رضا (علیه السّلام) شروع به گردآوری علما و معتزلیان و اهل کلام که اصحاب جدل و کلام و استدلال و مو شکافی بودند نمود. تا با امام رضا (علیه السّلام) درافتند و در هر مجلسی از قدر علمی امام بکاهند. و او را در زمینه بزرگترین چیزی که خود و پدرانش (علیه السّلام) ادعا می‌کردند، یعنی علم و شناختِ آثار و علوم پیامبر خدا (صلّی الله علیه و آله) که بر حسب اعتقاد شیعیان، بزرگترین شرط و لازمه پیشوایی امام بود، شکست دهند.»

دراین راستا مناظراتی هم با رهبران ادیان وفرقه های دیگر تشکیل داد. علاوه بر اینکه آن حضرت در این مناظرات، با رهبران ادیان بزرگ ومعروف مناظره کردند؛ از این جهت می‌بینیم «این مناظره از طلوع آفتاب تا بعد از نماز مغرب طول کشیده است.»آن حضرت در این جلسه با جاثلیق دانشمند مسیحیان، رأس الجالوت دانشمند یهودی، هیربذ اکبر بزرگ زرتشتیان، و… مناظره کردند. که می‌توان از این مناظرات دریافت که امام چه رفتاری با این اقلیت‌ها که در گستره جغرافیای بزرگ خلافت اسلامی حضور داشتند وزندگی می‌نمودند داشت.

*حلم و بردباری در سیره امام رئوف چه جایگاهی داشت، به ویژه در جریان برگزاری مناظراتی که مامون با هدف تخریب امام (ع) ترتیب داد؟

جلسات مناظرات امام هم فردی بوده است که بیشتر مامون ترتیب می‌داد؛ مصداق اکمل حلم وبردباری حضرت در مناظرات با رهبران ادیان دیده می‌شود؛ برخورد حلیمانه و بردباری حکیمانه وبرقراری ارتباط با آنها با توجه به معیارهای خودشان واز کتابهای خودشان بوده است؛ این خود یکی از بارز ترین مصادیق از بردباری در سیره است که اولاً پیشنهاد حضور را با حضور آنها می‌پذیرد؛ ثانیاً براساس منطق ومعیار طرف او گفتگو را بر قرار می‌فرماید. در ادامه به چند مورد اشاره می‌کنم:

مناظره اوّل با جاثلیق رهبر مسیحیان؛ در ابتدای این مناظره جاثلیق گفت: من چگونه با شما بحث کنم و حال آنکه استدلال شما به کتابی است که من آن را قبول ندارم؟ حضرت فرمود: ای نصرانی اگر به انجیل خودت برای تو استدلال کنم اقرار خواهی کرد؟ گفت: آری به خدا سوگند اقرار خواهم کرد.

امام رضا علیه السّلام فرمود: هر چه می‌خواهی بپرس و جوابش را بشنو! جاثلیق گفت: درباره نبوت عیسی و کتابش چه می‌گوئی؟ امام رضا علیه السّلام فرمود: من به نبوت عیسی و کتابش و آنچه به امتش بشارت داد. و حواریون به آن اقرار کرده‌اند، اعتراف می‌کنم و به نبوت عیسی که اقرار به نبوت محمّد صلّی الله علیه و آله و کتابش نکرده و امتش را به آن بشارت نداده کافرم. سپس جاثلیق ۲ شاهد بر این مطلب از امام درخواست کرد … امام رضا علیه السّلام فرمود: سوگندت می‌دهم. آیا این انجیل این سخن را بیان نمی‌کند که یوحنا گفت: حضرت مسیح علیه السّلام، مرا از دین محمّد صلّی الله علیه و آله عربی باخبر ساخت و به من بشارت داد که بعد از او چنین پیامبری خواهد آمد… جاثلیق: آری این سخن یوحنا از مسیح نقل شده اما نگفته این در چه زمانی واقع می‌شود و این گروه را برای ما نام نبرده تا آنها را بشناسیم، امام علیه السّلام: اگر ما کسی را بیاوریم که انجیل را بخواند و نام محمد و اهل بیتش راتلاوت کند آیا به او ایمان می آوری؟

جاثلیق: بسیار خوب سپس امام به نسطاس رومی فرمود: آیا سِفر سوم انجیل را در حفظ داری نسطاس گفت: بسیار خوب از حفظ دارم. سپس امام به رأس الجالوت بزرگ یهودیان فرمود: آیا تو هم انجیل می‌خوانی؟ گفت: آری به جان خودم سوگند. امام رضا علیه السّلام فرمود: آن سِفر سوم را بخوان اگر در آن ذکری از آل محمّد صلّی الله علیه و آله و اهل بیتش علیهم السّلام بود به نفع من شهادت بده. سپس خود آن حضرت سِفر سوم را قرائت کرد تا به نام پیامبر صلّی الله علیه و آله رسید متوقف شد. رو به جاثلیق کرد و فرمود: ای نصرانی، تو را به حق مسیح و مادرش آیا می‌دانی من از انجیل باخبرم، جاثلیق: آری سپس امام نام پیامبر صلّی الله علیه و آله و اهل بیت و امّتش را برای او تلاوت کرد. سپس فرمود: ای نصرانی چه می‌گویی آیا این سخن عیسی بن مریم است؟ جاثلیق: من انکار نمی‌کنم آنچه در انجیل برای من روشن شده است، و به آن اعتراف دارم. امام رضا علیه السّلام: همگی شاهد باشید که او اقرار کرد. در ادامه این مناظره آن حضرت با جاثلیق در رابطه با الوهیت عیسی علیه السّلام مناظره کرد و جاثلیق که پاسخی نداشت تسلیم شد و گفت: القول قولک و لا اله الا الله.»

مناظره امام رضا علیه السّلام با جاثلیق به گونه‌ای بود که جاثلیق درمانده شد و گفت: «به مسیح قسم گمان نمی‌کردم بین مسلمانان فردی مثل تو پیدا شود.» ببینید شخصیت وعلم امام که ناشناخته بود؛ اما عدو شود سبب خیر مامون این بستر را براساس دشمنی فراهم نمود اما امام از این فرصت به سود دین بر محور تکلیف الهی امامت بهره مند شد،

مناظره دوم امام رضا علیه السّلام در مرو با رأس الجالوت رئیس یهودیان بود. در این مناظره رأس الجالوت از اثبات نبوت حضرت محمّد صلّی الله علیه و آله پرسید؛ امام رضا علیه السّلام دلایل قانع کننده‌ای برای او ذکر کرد. سپس امام رضا علیه السّلام از اثبات پیامبری موسی علیه السّلام از وی سوال کرد رأس الجالوت جواب داد: او کارهای خارق‌العاده انجام داده که احدی از انبیای پیشین انجام نداده‌اند … امام رضا علیه السّلام: پس چرا اقرار به نبوت حضرت مسیح نمی‌کنید که مردگان را زنده می‌کرد و… رأس الجالوت: می‌گویند چنین کارهایی را می‌کرده ولی ما هرگز ندیده‌ایم. امام رضا (علیه السّلام): آیا معجزات موسی را با چشم خود دیده‌ای؟ رأس الجالوت در اینجا جوابی نداشت که بدهد وامام چیره شد اما با بردباری ختم نمود وچیزی نگفت تا خود او که مغلوب شده در عمل ورفتار خود تجدید نظر نماید.

مناظره سوم با بزرگ رهبرمجوس هیربد بزرگ: امام رضا (علیه السّلام) رو به او کرد و فرمود: به من بگو این زرتشت را که پیامبر می‌دانی بر طبق کدام دلیل است؟ بزرگ هیر بدان گفت: او کارهای خارق‌العاده‌ای انجام داده که احدی قبل از او انجام نداده است. گرچه ما آن را ندیده‌ایم ولی اخبار پیشینیان ما گواه بر این معنی است. امام (علیه السّلام): آیا جز این است که اخبار پیشینیان به شما رسیده و پیروی کرده‌اید؟ گفت: آری. امام رضا (علیه السّلام): همین گونه است سایر امت‌ها و پیامبران پس چرا این پیامبران را قبول ندارید و تنها تکیه روی زرتشت می‌کنید؟ بزرگ هیربدان خاموش گشت و پاسخی نداشت.»

لازم به یادآوری است که زندگی امام رضا (علیه السّلام) درمرو ونه در مدینه به گونه‌ای نبوده است که آن حضرت رابطه‌ای نزدیک باپیروان ادیان مختلف داشته باشد، بلکه مأمون جلساتی رابااهداف گوناگون ترتیب می‌داد و دراین جلسات، آن جناب براساس منطق وفهم آنان وبا استناد به کتب خودآن ها با آنها سخن می‌گفت؛ این مسئله نشان دهنده نحوه‌ی رفتار امام با آنان است که امام آنها را با مهربانی به حقیقت دعوت کرد نه با خشونت وخشم یا عدم قبول آنان بلکه هم قبولشان کرد وهم با آنان سخن گفت.

*کمی فضای بحث را تغییر دهیم، امام رضا (ع) چه رویکردی در جریان حوادث مختلف داشتند؟ عمل با تدبیر و شتاب زده عمل نکردن در سیره آن امام همام چه جایگاهی داشت؟

با توجه به آنچه مختصرا اشاره شد ومواردی که درسیره حضرت بوده است در گفتگو با مخالفان از فرق اسلامی وشیعه مثل واقفیه وزیدیه و …که دراینجا امکان طرح همه این موارد نیست امام هرگز شتاب زده عمل نکرده بلکه با تأمل وحوصله خواص و با تکیه بر اصول دراین جلسات شرکت وبا طرف‌های مقابل سخن گفته است؛ نقل شده در یکی از جلسات وقت اذان شد وحضرت جلسه را تعطیل کرد وبه نماز رفت تا ادامه جلسه بعد از نماز باشد؛ این سیره یعنی اصول را نباید فدای چیزهای دیگر نمود؛ در اینجا امام (علیه السلام) ضمن ابلاغ پیام بزرگ دین اسلام ویکی از اصول وارکان اسلام یعنی نماز واهمیت دادن به نماز را در دین اسلام در این نشستهای علمی بزرگ که در مرو آمروز که یکی از مراکز ثقل علمی و محل حضور نحله ها ومکاتب مختلف بود اعلام می‌دارد؛

نکات زیبایی می‌توان از همین نشستهای مناظرات امام گاهی کامل گزارش شده است استنباط نمود که بسیار مفید است لذا روش شناسی مناظرات امام رضا (ع) ودیگر ائمه بحث وموضوع مفید وجالبی برای پژوهش هست که پژوهشگران باید در آن تأمل واندیشه کنند.