ملاحظات روش‌شناختی دکتر محسن الویری برای بررسی تاریخ در روایات متقدم شیعی

ملاحظات روش‌شناختی الویری برای بررسی تاریخ در روایات متقدم شیعی در دانشگاه اگسیتر انگلستان

مقاله ملاحظاتی روش‌شناختی برای بررسی تاریخ در روایات متقدم شیعی با ارائه ایده ضرورت بررسی مفاد تاریخی روایات شیعه و ملاحظات روش‌شناختی آن پیشنهاد راه‌اندازی بانک جامع اطلاعات را مطرح می کند.
حجت الاسلام محسن الویری استاد دانشگاه باقرالعلوم (ع) مقاله‌ای با عنوان ملاحظاتی روش‌شناختی برای بررسی تاریخ در روایات متقدم شیعی Some Methodological Considerations for studying the “history” in Early Shīʿī Ḥadīth به زبان انگلیسی منتشر کرده که متن فارسی آن از نظر شما می‌گذرد:

چکیده

با توجه به گسترش چشم‌گیر مطالعات حدیث‌پژوهی در دوران معاصر، اکنون پرداختن به بخشی مهم از محتوای فراموش‌شده روایات یعنی مباحث تاریخی شیعیان می‌تواند برای شیعیان و هم برای تاریخ‌پژوهان و هم برای حدیث‌پژوهان می‌تواند پرجاذبه باشد و افق‌هایی نو در مطالعات و بررسی‌های آنها بگشاید. این مطالعات در مراحل نخستین خود است و ملاحظات روش‌شناختی می‌تواند به سامان دادن روشمند آنها بیانجامد.

این نوشتار کوشیده است در یک نگاه درون‌شیعی و با هدف شناساندن قلمرو، ظرفیت، اهمیت و ارزش محتوای تاریخی روایات امامان شیعه علیهم السلام و در پاسخ به نیازهای جامعه علمی، به عنوان یک ایده، این ملاحظات هشت‌گانه روش‌شناختی را مورد توجه قرار دهد:

۱. تقدم پرسش از بودن بر پرسش از چگونگی به معنای ضرورت پرداختن به بررسی‌های وصفی و تحلیل‌های وصفی پیش از پرداختن به تحلیل‌های تفسیری و تبیینی و روش نقد متن و مانند آن

۲. مشخص ساختن رویکرد بررسی مفاد تاریخی روایات به عنوان محتوای روایات و یا بازنمایی تاریخ در روایات

۳. قلمرو زمانی رویدادهای تاریخی در روایات شیعی

۴. تنوع موضوعات تاریخی در روایات شیعی

۵. ابعاد مادی و فرامادی بازتاب رویدادهای تاریخی در روایات شیعی

۶. اهداف پرداختن به رویدادهای تاریخی در روایات شیعی

۷. توجه به گزاره‌های تاریخی روایات اهل بیت علیهم السلام به عنوان مرحله‌ای مهم از تاریخ‌نگاری شیعیان.

۸. ضرورت به کارگیری روش‌ها و تکنیک‌های جدید پژوهشی مانند تحلیل محتوا، تحلیل مضمون، مقایسه و مانند آن در فهم گزاره‌های تاریخی روایات شیعی و نیز برگزیدن رویکرد روش پژوهش ترکیبی در پژوهش‌های مربوط به رویدادهای تاریخی در روایات شیعی

مقاله با پیشنهاد راه اندازی یک بانک اطلاعاتی جامع برای تاریخ در روایات شیعی پایان یافته است.

مقدمه و بیان مسأله

گسترش نگاه بیرونی به احادیث و افزایش توجه زیاد دهه‌های اخیر به معیارهای تشخیص درست از نادرست در روایات دوران نخستین اسلامی تا اندازه‌ای ما را از توجه به محتوای آنها بازداشته است. بخشی مهم از این محتوای فراموش‌شده روایات را مباحث تاریخی تشکیل می‌دهد.

تفاوت‌ها و تمایزهای روایات شیعی و سنی در زمینه مباحث تاریخی نیز دو دسته اطلاعات تاریخی با دو رویکرد متفاوت را در بین شیعیان و اهل سنت به دنبال داشته است. دو عامل زیر موجب تفاوت کمی و کیفی روایات شیعی با روایات اهل سنت در زمینه مباحث و رویدادهای تاریخی شده است:

تفاوت نگاه آنها در باره مفهوم عصمت و نیز به دنبال آن، بازه زمانی حضور معصوم، به این معنی که این بازه نزد شیعیان به عصر نبوی محدود نمی‌شود و تا پایان عصر حضور و بلکه تا پایان غیبت صغری را در بر می‌گیرد.

این مقاله می کوشد ضمن ارائه ایده ضرورت بررسی مفاد تاریخی روایات شیعه و ملاحظات روش‌شناختی آن، پیشنهاد راه‌اندازی یک بانک جامع اطلاعات را مطرح کند. مایل هستم بر واژه انگاره (ایده) تأکید کنم، زیرا این مقاله در پی ارائه یک بحث علمی با استانداردهای نشریات پژوهشی نیست، بلکه هدف اصلی ارائه دیدگاه و دریافت و شنیدن نقدهاست.

همچنین باید توجه داشت که در این مقاله، نیازهای کنونی جامعه علمی ایران، به ویژه از منظر کسانی که به یک رویکرد دینی در مطالعات تاریخی باور دارند مد نظر بوده است. بنا بر این می‌توان گفت خاستگاه اولیه دیدگاه ارائه شده در این مقاله، یک نگاه درون‌شیعی همراه با باور به ارزش محتوایی این روایات و امکان درانداختن طرحی نو و یا دست کم افق‌هایی نو برای مطالعات تاریخی بر پایه بازخوانی این روایات است. این دیدگاه می‌تواند برای شیعه‌پژوهان، مورخان و حدیث‌پژوهان پرجاذبه باشد، زیرا در صورت پذیرفته شدن می‌تواند افق‌هایی نو در مطالعات و پژوهش‌های آنها بگشاید. از آنجا که بررسی‌های تاریخی احادیث در مراحل نخستین خود است، به نظر می‌رسد ملاحظات روش‌شناختی می‌تواند به بهتر شدن فرایند بررسی و سامان دادن روش‌مند آن بیانجامد.

پیشینه پژوهش

در این بخش بر خلاف رویه متعارف، تنها به دو دسته از کارهای صاحب این قلم در این زمینه اشاره می‌شود تا علاقه مندی به این موضوع و اهمیت آن برای نگارنده نشان داده شود. کارهای مستقیم بنده در این زمینه دو مقاله و راهنمای یک پایان‌نامه کارشناسی ارشد است:

تاریخ پیامبران در روایات امام باقر علیه السلام، ارائه شده در همایش همایش علوم اسلامی، اخلاق و هنر در جهان تشیع: بررسی موردی مدینه، دانشگاه کلن آلمان، به مناسبت پنجاهمین سالگرد تأسیس کتابخانه شیعی مرحوم پروفسور عبدالجواد فلاطوری، ۲۶ مهر ۱۳۹۷ ش.

تاریخ در سپهر روایات اهل بیت علیهم السلام؛ درآمدی روش‌شناختی، نقش شیعیان در تاریخ‌پژوهی و تمدن، قم: کنگره بین‌المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی، به کوشش: جمعی از محققان با نظارت محسن الویری (منشورات کنگره: ۲۱)، ۱۳۹۷ ش، صص ۲۵ ۵۰.

گونه‌شناسی مباحث تاریخی در روایات امام صادق علیه السلام (پایان‌نامه کارشناسی ارشد)، خانم زهراالسادات حسینی، دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام، ۲ دی ۱۳۹۷ ش.

همچنین چند مقاله زیر در زمینه تاریخ در قرآن می‌تواند به عنوان خاستگاه و پشتوانه مطالعات تاریخی در احادیث مد نظر قرار گیرد:

گذار از متن به واقعیت؛ درآمدی بر جایگاه قرآن در تبیین سیرة نبوی، همایش ملی قرآن و تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات، ۱۶ مهر ۱۳۸۳ ش.

الویری، محسن؛ اخلاقی، محمد حسن، مقایسه ساختار متن قرآن و منابع تاریخی در گزارش رویدادهای منتخب عصر نبوی، فصلنامه تاریخ اسلام، سال دهم، شماره ۳، پاییز ۱۳۸۸، شمارة مسلسل ۳۹، صص ۷ ۴۷.

نگاه تاریخی قرآن و تاریخ‌نگاری مسلمانان؛ بررسی موردی علت پیروزی مسلمانان در غزوه بدر، پژوهش‌نامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام، شماره ۱، پاییز ۱۳۸۹، صص ۱۹ ۳۷.

میرمحمدی، سیدضیاء الدین؛ الویری، محسن، قانون‌مندی تاریخ و ویژگی‌های آن در قرآن، فصلنامة علمی پژوهشی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال دوم، پاییز ۱۳۹۰، شماره ۴، صص ۹۳۴.

تاریخ به روایتی دیگر، بررسی مقدماتی تاریخ در سپهر قرآن، سایت سخن تاریخ، ۲۱ بهمن ۱۳۹۳،

قرآن و تفسیر تاریخی، مجموعه مقالات اندیشه‌ها و نظرها در نظریه و مکتب تفسیر پیشرفت‌شناخت، جلد اول: ساخت نظریه، دانشنامه نخستین کنفرانس قرآن‌پژوهی پیشرفت (۲۰ و ۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۶)، به اهتمام احمد آکوچکیان، تهران: بنیاد اندیشه دینی و مطالعات توسعه، ۱۳۹۷ ش، صص ۲۵۶ ۲۷۵.

الگوی خانواده دینی، یک بررسی قرآنی بر اساس داستان انبیا، ارائه شده در دومین دور گفتگوی دینی مرکز گفتگوی ادیان و تمدنهای سازمان فرهنگ و ارتباطات با هیأتی از دانشکده الهیات و فلسفه لوبلیانا از کشور اسلوونی، ۲۳ آذر ۱۳۹۴ / ۱۴ دسامبر ۲۰۱۵ م.

ملاحظات

ملاحظات هشت‌گانه‌ای که بر پایه تأملات فردی و تجربیات شخصی درباره محتوا و مفاد تاریخی روایات شیعی به نظر می‌رسد، چنین است:

یک. تقدم پرسش از بودن بر پرسش از چگونگی ما هنوز نمی‌دانیم گستره اطلاعات تاریخی در روایات تا کجاست؟ آیا دوران اساطیری و پیش از تاریخ را هم در برمی‌گیرد یا نه؟ در باره کدام یک از پیامبران پیشین اطلاعاتی در این روایات وجود دارد؟ در باره کدام اقوام و نژادها اطلاعاتی در این روایات وجود دارد؟ درباره سرگذشت کدام سرزمین‌ها می‌توان اطلاعاتی در این روایات یافت؟ درباره رویدادهای زمان کدام یک از امامان شیعه، اطلاعات تاریخی وجود دارد؟ آیا پیش‌بینی‌های تاریخی هم در این روایات به چشم می‌خورد؟ هنوز گزارشی اولیه و یکپارچه از پاسخ هیچ یک از این پرسشها در دست نیست، و لذا نخستین پرسش این است که اصولاً چه اطلاعات تاریخی در این روایات وجود دارد و بر همین اساس روش‌های پژوهش این مرحله ناظر به روش‌های مناسب برای گردآوری اطلاعات و دسته‌بندی آنها و در حقیقت بررسی وصفی و یا تحلیل وصفی آنهاست و تحلیل‌های تفسیری و تبیینی داده‌های تاریخی و یا تحلیل‌های متنی و فرامتنی مانند پژوهش‌های مبتنی بر روش داده بنیاد و تحلیل گفتمان و پدیدارشناسی تفسیری و یا حتی پژوهش‌های ناظر به نقد متن که ویژه سنجش چیستی و درستی متن است را باید به مراحل بعد وانهاد.

دو. ضرورت مشخص ساختن چیستی روایات تاریخی به مثابه بخشی از” محتوا”ی روایات و یا “بازنمایی” تاریخ در این روایات آن چه به اختصار در این باره می‌توان گفت این است که سه نوع بازنمایی وجود دارد: بازنمایی بازتابی که به انعکاس آینه‌وار واقعیات می‌پردازد، بازنمایی تعمدی که به انعکاس گزینش شده و مدیریت شده واقعیات می‌پردازد و سرانجام بازنمایی برساخت‌گرا یا برساختی که در حقیقت انعکاس واقعیت خودساخته و جعل نشانه‌هایی خودساخته برای اشاره به واقعیت است. بازنمایی تعمدی و بازنمایی برساخت‌گرا پیامدهای معرفت‌شناختی ویژه خود را دارد که نمی‌توان به آن ملتزم بود. افزون بر این، به دلیل پاره‌ای ابهام‌ها در بازنمایی بازتابی و روش پژوهش متناسب با آن، هیچ دلیل موجه و قابل قبولی برای کنار گذاشتن دیدگاه گزاره‌های تاریخی به مثابه محتوا وجود ندارد. این دیدگاه با مباحث سنتی زبان‌شناختی در منطق ارسطویی و نیز مباحث الفاظ در اصول فقه تناسب دارد و می‌تواند از آنها هم به عنوان پشتوانه نظری خود بهره ببرد. به هر حال این نکته (مباحث تاریخی به مثابه بازنمایی یا محتوا) دارای پیامدهای مهم روش‌شناختی و حتی معرفت‌شناختی است.

سه. تنوع موضوعات تاریخی در روایات شیعی یکی دیگر از ملاحظات مهم درباره روایات دارای محتوای تاریخی بر پایه بررسی‌های اولیه، تنوع موضوعات تاریخی است، به عنوان نمونه در این روایات مباحث قابل توجهی درباره فلسفه تاریخ وجود دارد، و نیز آگاهی‌های فراوانی درباره زندگی شخصی قهرمانان تاریخ و مسائل خانوادگی آنها، پیوند آنها با مردم زمانه خود، زندگی اجتماعی مردم در زمان آنها، چگونگی دعوت مردم به خدا، واکنش مردم به دعوت آنها و مسائلی بسیار دیگر از این دست می‌توان در آنها یافت.

چهار. قلمرو زمانی موضوعات تاریخی بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد که قلمرو زمانی موضوعات تاریخی بسیار قابل توجه است و از مباحث تاریخ پیش از هبوط آدم که شاید بتوان آن را تاریخ اساطیری نامید تا اخبار آخرالزمان و ملاحم را شامل می‌شود. در فاصله زمانی این دو هم می‌توان اطلاعاتی مهم درباره تاریخ انبیا و اقوام پیشین، تاریخ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله، تاریخ ائمه علیهم السلام، تاریخ دولتها و دولتمردان پس از رحلت پیامبر تا تشکیل دستگاه خلافت را یافت.

همچنین نگاهی به روایات امام باقر علیه السلام نشان می‌دهد که در ۱۶۵ گزاره تاریخی در جلد اول مسند امام باقر علیه السلام، ایشان ۱۲ بار نام از کلمه انبیا بدون ذکر نام یک پیامبر خاص استفاده کرده‌اند و در ۱۵۳ گزاره دیگر هم نام ۲۷ پیامبر را برده‌اند. بیشترین این گزاره‌ها با فراوانی ۲۶ گزاره مربوط به حضرت آدم علیه السلام است و سپس حضرت ابراهیم علیه السلام با ۱۸ گزاره، حضرت موسی علیه السلام با ۱۷ گزاره و نوح با ۱۳ گزاره. نام پیامبران یحیی، حزقیل، خضر، دانیال، یونس یک بار و نام پاره‌ای دیگر از پیامبران مانند اسحاق، اسماعیل، شعیب، عمران، هارون، هود و یوشع دو بار در این روایات آمده است. این نمودار فراوانی نام پیامبران پیش از حضرت محمد صلی الله علیه و آله را در روایات امام باقر علیه السلام نشان می‌دهد:

پنج. ابعاد مادی و فرامادی بازتاب رویدادهای تاریخی در روایات شیعی یکی دیگر از نکات بسیار مهم و دارای پیامدهای مهم روش‌شناختی در روایات تاریخی توجه به ابعاد فرامادی رویدادهای تاریخی است، مراد از ابعاد فرامادی تنها ابعاد روان‌شناختی نیست، بلکه توجه به نقش ایمان و اخلاص و توکل و دیگر مسائل مربوط به چگونگی ارتباط با خدا بر پدیده‌های اجتماعی است.

دسته‌بندی روایات امام باقر علیه السلام از این منظر نشان‌دهندة آن است که توجه آن امام به ابعاد زندگی پیامبران چنین وضعیتی دارد: ابعاد روحی و معنوی (۲۹ گزارش، ۲۴%) زندگی شخصی و خانوادگی (۵۵ گزارش، ۳۳%) زندگی اجتماعی و انجام رسالت (۷۱ گزارش، ۴۳%)

این نمودار نشان می‌دهد که بیشترین توجه امام باقر علیه السلام به ابعاد اجتماعی زندگی پیامبران و چگونگی انجام رسالت آنهاست.

شش. اهداف پرداختن به رویدادهای تاریخی در روایات شیعی یکی دیگر از نکات مهم روش‌شناختی مؤثر در فهم مضامین تاریخی روایات چرایی پرداختن به آنهاست. یک بررسی اولیه در روایات امام باقر علیه السلام همان طور که در نمودار زیر دیده می‌شود، نشان‌دهندة آن است که از نظر قلمروهای علمی، فضای کلی روایات تاریخی امام باقر علیه السلام متعلق به مباحث تاریخی است ولی برخی از این روایات بر مباحث تفسیری و کلامی و اخلاقی هم دلالت آشکار دارد: مباحث تاریخی (۱۴۷ گزاره، ۸۹%)، مباحث کلامی (۶ گزاره، ۵/۳%)، مباحث اخلاقی (۸ گزاره، ۵%)، مباحث تفسیری (۴ گزاره، ۵/۲%)

اما اهداف اجتماعی توجه امام به پیامبران پیشین به روشنی مشخص نیست. در ۱۳۵ گزاره (۸۲%) این هدف ذکر نشده است و در ۲۳ گزاره (۱۴%) هدف از بیان مطالب تاریخی پاسخ به پرسش یکی از اصحاب و یا در گفتگو با آنها مطرح شده است و در ۷ گزاره (۴%) هم هدف بیان فضائل ائمه علیهم السلام و یا علی علیه السلام و یا شیعیان است.

هفت. در نظر گرفتن گزاره‌های تاریخی به عنوان بخشی مهم از تاریخ‌نگاری شیعیان تاریخ‌نگاری شیعیان باید به عنوان یک جریان مستقل تاریخ‌نگاری در جهان اسلام مد نظر قرار گیرد. از سوی دیگر با توجه به جایگاه امامان معصوم علیه السلام نزد شیعیان، روایات دارای محتوای تاریخی جایگاه مهمی در این تاریخ‌نگاری دارد. شاید اثبات تأثیر همه‌جانبه روایات تاریخی بر مورخان امامی چندان آسان نباشد، اما تردیدی وجود ندارد که این روایات دارای تأثیر نسبی بوده‌اند. به عنوان نمونه، دیدگاه‌های ائمه علیهم السلام در باره دستگاه خلافت حتماً بر دیدگاه مورخان شیعه اثر داشته است. بنا بر این روایات تاریخی را باید یا به عنوان نقطه آغاز تاریخ‌نگاری امامیه و یا به عنوان یک مقطع مهم از آن باید مد نظر قرار داد.

هشت. ضرورت بهره بردن از روش‌ها و تکنیک‌های جدید پژوهش در علوم اجتماعی مانند تحلیل محتوا، تحلیل مضمون، تکنیک مقایسه و مانند آن در بررسی گزاره‌های تاریخی روایات شیعی و نیز برگزیدن رویکرد ترکیبی در استفاده از این روش‌ها و به ویژه در پژوهش‌های گسترده پیدا کردن نمونه‌هایی از گزاره‌های تاریخی در متون روایی چندان دشوار نیست، اما همان طور که گفته شد، یافتن روشی برای دسته‌بندی آنها آسان نیست. گستره‌ای متنوع از روش‌های عمومی متعارف در علوم اجتماعی می‌تواند برای این نوع مطالعات تاریخی مورد استفاده قرار گیرد، البته باید توجه داشت که این روش‌ها که در فضای علوم اجتماعی شکل گرفته‌اند و باید دقت داشت که کاربست آنها در مطالعات تاریخی خالی از ابهام و چالش نیست. در پژوهش‌های گسترده مرتبط با رویدادهای تاریخی در روایات شیعی، ناگزیر باید رویکرد ترکیبی در بردارنده روش‌های مختلف را برگزید.

جمع‌بندی

بر اساس این ملاحظات و در صورت تبیین ابعاد ملاحظات هشت‌گانه که ذکر شد، می‌توان بر پایه یافته‌های آن، مقدمات راه اندازی بانک اطلاعاتی جامع مربوط به مضامین و محتوای تاریخی روایات شیعی را فراهم ساخت و به فکر راه‌اندازی این بانک افتاد.