معنا و منزلت عقل در کلام امامیه

نوشتار حاضر در چهار فصل تدوین شده است:

فصل اوّل: کلیات و مفاهیم
فصل دوم: ریشه‌ها و سرچشمه‌های عقلانیت شیعی (از آغاز تا پایان سده نخست)
فصل سوم: ظهور متکلمان و تأثیر آن در عقل‌گرایی امامیه (سده دوم هجری)
فصل چهارم:خیزش نوین کلام امامیه در سده چهارم و تعامل عقل‌گرایی امامیه و معتزله

کتاب معنا و منزلت عقل در کلام امامیه، تألیف آقای دکتر جعفر رضایی از سوی پژوهشکده کلام اهل بیت علیهم السلام، به زبان فارسی، در قطع رقعی، در 300 صفحه به نگارش درآمده است و در سال 1396با همکاری انتشارات دارالحدیث منتشر شده است.

---

این پژوهش به دیدگاه امامیه درباره عقل در پنج سده نخست با توجه به شکل گیری متکلمان در اواخر سده نخست و نخستین تعاملات و تأثیر و تأثرات امامیه و معتزله در اواخر سده سوم، می پردازد. همچنین چون مباحث مطرح شده درباره عقل را می توان در دو حوزه وجودشناسی و معرفت شناسی دسته بندی کرد، دیدگاه های مطرح در این دو حوزه بررسی می شود.

این پژوهش رویکردی تاریخ کلامی دارد. برخلاف آثار کلامی که به اجتهاد و استنباط در یک موضوع می پردازند و مسئله و فرضیه آنها کلامی است، این اثر به تحلیل و بررسی تحول اندیشه امامیه در مسئله عقل در پنج سده نخست می پردازد و مسئله و فرضیه نیز تاریخ کلامی است.

این کتاب هرچند در تحلیل و بررسی های مرتبط با سده چهارم به بعد مشکلات کمتری دارد و آثار متکلمان و اندیشمندان امامیه در بیشتر موارد موجود است، ولی بررسی دوره های پیشتر چالش های فراوانی دارد. بخشی از اندیشه امامیان این دوره را باید در خلال احادیث نقل شده توسط آنان به دست آورد. در حقیقت منابع حدیثی امامیه مصادر مستندی است که می تواند پژوهشگر را به اندیشه های اصحاب امامیه در دوران حضور برساند.

گزارش های کتب مقالات نگاری نیز منبع دیگری است که می توان در بررسی اندیشه های امامیان سده های نخست از آنها استفاده کرد؛ برای مثال، کتاب مقالات الاسلامیین اشعری در بردارنده گزارش های ارزشمندی از این دوره هاست. هرچند او گاه دچار خطا شده و حتی به ورطه اتهام زنی به شیعه درافتاده، اما با نگاهی انتقادی و با بهره گیری از قرائن مختلف تاریخی و فکری می توان از این کتاب به خوبی استفاده کرد. برای مثال، راستی آزمایی گزارش های او با شواهد موجود در کتاب های دیگر و همچنین منابع حدیثی امامیه تا حد زیادی به تحلیل درست کمک خواهد کرد.

گزارش های موجود در کتب رجال و فهرست و همچنین کتاب های تاریخ نیز منابعی اند که می تواند به تحلیل اندیشه امامیه در این دوره کمک کند؛ برای مثال، گاه مناظرات و عباراتی از امامیان سده های نخست در این کتاب ها نقل شده است که ابعاد مهمی از اندیشه امامیان در این دوره را روشن می کند.