اجتهاد راه و روشی است که فقیه برای شناخت دستورات غیربدیهی دین از قرآن و سنت معصومین (ع) طی می‌کند، تقلید نیز راهی است که عموم مردم بدون تحمل مشقت در بررسی تفصیلی آیات و روایات، به احکام دین و نظر ائمه طاهرین (ع) عمل می‌کنند. از این‌رو «اجتهاد و تقلید» مقدمه‌ای برای تمسک به کتاب خدا و عترت پیامبر (ص) و عمل به دستورات این دو ثقل ارزشمند است.
پاسخگویی به اشکالات مختلفی که نسبت به فقه، اجتهاد و تقلید در جامعه مطرح می‌شود، ضروری است؛ زیرا ساده‌انگاری در فهم دین و باطل دانستن روش تفقه و اجتهاد فقهای شیعه مفاسد متعددی دارد. مهم‌ترین مفسده چنین تصوری دو امر است؛ اولاً این تصور باعث بی‌توجهی به بایسته‌های فهم حدیث و به‌تبع آن تضعیف روش اصیل در فهم دین برای تمییز حق از باطل می‌شود؛ این امر به‌تدریج جامعه را از احکام و معارف اصیل تشیع منحرف خواهند کرد. برای نمونه، ساده جلوه دادن مباحث قضاوت و خدشه در تخصص بودن علم حقوق، نهاد حفظ حقوق مردم را متزلزل می‌کند و به‌تدریج باعث تضییع حقوق مردم در اجتماع می‌شود. آری تردیدی در ضرورت نقد عالمانه نسبت به نظر متخصصین هر رشته‌ایست، ولی نقد عالمانه متفاوت با طرح عوامانه و تخریب اصل روش تخصصی در فهم این علوم است. ثانیاً این تصور به‌تدریج باعث سلب اعتماد مردم از علمای ربانی که تمام عمر خود را صرف شناخت قرآن و سنت معصومین (ع) کرده‌اند، می‌شود.
بخش‌های کتاب
کتاب «اجتهاد و تقلید و جایگاه آن در دین‌داری» در پنج بخش به نگارش درآمده است. بخش اول: دین و عقلانیت. بخش دوم: رویکرد انسان نسبت به احکام. بخش سوم: بررسی مسائل پیرامون اجتهاد. بخش چهارم: بررسی مسائل پیرامون تقلید. بخش پنج: پاسخ به سؤالات مطرح.
از این رو، کتاب حاضر درصدد تبیین این سؤالات است: اجتهاد و تقلید چه جایگاهی در دین‌داری دارد؟ چرا فهم برخی از احکام از روایات، مشکل و مسئله‌ای تخصصی است؟ در عصر حضور به چه کسی فقیه گفته می‌شده؟ آیا فقهای اصحاب اهل‌بیت، تفقه و اجتهاد داشته‌اند؟ ساختار تفقه و اجتهاد در عصر غیبت چگونه است؟ علم اصول چه جایگاهی در تفقه دارد؟ تقلید به چه معناست؟ ادله‌ی جواز تقلید و حیطه‌ی جواز آن چیست؟ آیا عموم مردم نباید روایت بخوانند؟ اصحاب ائمه بر چه اساسی فتوا می‌دادند؟ آیا رساله‌های عملیه بدعت است؟ چه فرقی میان عقاید و احکام در بحث اجتهاد و تقلید است؟
ویژگی کتاب
به جهت اهمیت بحث از اجتهاد و تقلید و ضرورت پاسخ به سؤالات پیرامونی، در این کتاب سعی شده است جایگاه اجتهاد و تقلید در دین‌داری ترسیم شود و به سؤالات اصلی در این موضوع پاسخ داده شود. تمایز اصلی این کتاب با نوشته‌های دیگری که در باب تقلید نوشته شده، آن است که محور اصلی، بحث از جواز تقلید نیست؛ بلکه تمرکز اصلی کتاب، اولاً بر تبیین تخصصی بودن فهم احکام با ارائه شواهد عینی از کتاب و سنت و ثانیاً بر تبیین اصالت اجتهاد فقهای شیعه است؛ زیرا همان‌طور که گفته شد، ریشه اصلی تردید شخص متدین در جواز تقلید، آسان دیدن فهم احکام با رجوع به روایات و باطل دانستن روش فقهای شیعه است. اگر این مسئله روشن شود، بسیاری از سؤالات در جواز تقلید و اعتماد به فقها مرتفع خواهد شد.
در این کتاب دو مبنای علمی پیش‌فرض در تبیین مطالب است: اول اینکه غالب احکام دین خارج از ادراک عقل است و با تعبد به دستورات شرع باید به آن عمل نماییم؛ لذا تلاش برای شناخت احکام از کتاب و سنت ضروری است. به این مبنا، به‌صورت اجمالی در بخش اول اشاره شده است. دوم اینکه میراث حدیثی شیعه که از طریق علمای متقدم شیعه به دست ما رسیده میراث اصیل و کم آفتی است به این مبنا، نیز به‌طور مختصر در ابتدای بخش دوم اشاره شده اما برای تبیین آن، رجوع به کتب مستقلی که در این زمینه تألیف شده، لازم است.
ساختار کتاب
بخش اول بیان پایه‌های معرفتی و اعتقادی عمل به احکام دین است. در این بخش به جایگاه عقل در دین‌داری و ضرورت التزام به احکام اشاره شده است. اگر این پایه معرفتی، سست و مورد تردید واقع شود، نوبت به‌ضرورت اجتهاد در فهم احکام و یا جواز تقلید از فقیه نمی‌رسد. با وجود اهمیت فراوان و تأثیر شبهات وارد بر این موضوع در متزلزل شدن برخی از مردم در عمل به احکام به‌صورت مختصر به این بحث پرداخته شده است.
بخش دوم که مهم‌ترین بخش از این کتاب است، رویکردهای مختلف در مواجهه با احکام دین بررسی شده است؛ در این راستا روش رجوع مستقیم به کتاب و سنت مورد واکاوی بیشتری قرار گرفته و بایسته‌هایی که در این روش باید به آن توجه شود با ارائه شواهد متعدد تبیین شده است. هدف از این بخش آن است که با ارائه شاهد و نمونه از مباحث فقهی، اولاً مخاطبین به‌صورت عینی، آگاه به مشکل و تخصصی بودن فهم احکام بشوند. ثانیاً به‌صورت اجمالی با مسیر و فرایندی که فقهای شیعه برای استخراج احکام از کتاب و سنت طی می‌کنند آشنا شوند.
در بیان شواهد تخصصی بودن فهم احکام، سعی شده جهت آموزشی آن نیز در نظر گرفته شود؛ ازاین‌رو هرچند شواهد بسیاری نشانگر تخصصی بودن فهم احکام است. تنها شواهدی ذکر شده که در عین تبیین تخصصی بودن آن خود آن شاهد به‌راحتی قابل فهم باشد. همچنین در این بخش سعی شده از رویکرد فقاهتی شارحان حدیث مانند علامه مجلسی و یا برخی از علمای اخباری مانند شیخ حر عاملی و محدث بحرانی استفاده شود تا اشتراک تمام علمای شیعه در اصل نیاز به تفقه در حدیث و مشکل بودن آن روشن شود. به نظر می‌رسد افرادی که اشکال و سؤالی از سابق در این موضوع نداشته باشند، با مطالعه مباحث بخش دوم ساختار اجتهاد و تقلید برایشان تبیین می‌گردد.
مؤلف در بخش سوم و چهارم در مقام توضیح سؤالات پیرامونی درباره اجتهاد و تقلید هست زیرا ممکن است برای برخی، اصل نیاز به اجتهاد در کتاب و سنت معلوم باشد، اما درباره روش تفقه و نکات پیرامونی آن سؤال و اشکال داشته باشند. همچنین ممکن است برای برخی، اصل نیاز به رجوع به فقیه معلوم باشد، اما اشکالاتی در کیفیت رجوع به فقیه داشته باشند.
نگارنده در بخش پنجم، به بررسی اشکالات و سؤالاتی می‌پردازد که به تکرار در جامعه متدینین مطرح می‌شود. هرچند در ضمن بخش‌های قبل به پاسخ این سؤالات اشاره شده ولی برای واضح‌تر شدن پاسخ سؤالات، در قالب سؤال و جواب و بیان پاسخ‌های بیشتر هرکدام را توضیح خواهد داد.
لازم‌به‌ذکر است، به دلیل آموزشی بودن این کتاب و نیاز به‌اختصار و شیوایی در بیان مطالب این کتاب تنها به دنبال بررسی سؤالات اصلی حول اجتهاد و تقلید است و آن دسته از شبهات و سؤالاتی که نیازمند مباحث تفصیلی یا تخصصی است در این کتاب بررسی نشده است. ازاین‌رو، مخاطبان این کتاب کسانی هستند که اشکالات مبنایی و یا شبهه جدی در بحث اجتهاد و تقلید ندارند و درصدد آگاهی از جایگاه آن در دین‌داری و یافتن پاسخ سؤالات اصلی پیرامون این موضوع هستند. برای آگاهی از مباحث تخصصی در موضوع اجتهاد و تقلید می‌توان به کتب تألیفی فقهای عظام شیعه و یا تقریرات دروس آنان مراجعه کرد.
یادآوری می‌شود، چاپ اول کتاب «اجتهاد و تقلید و جایگاه آن در دین‌داری» تألیف سیدرضا هاشمی گلپایگانی در ۲۸۸ صفحه، از سوی مؤسسه آموزش عالی حوزوی خاتم البیین، در هزار نسخه و به قیمت ۱۲۰ هزار تومان روانه بازار نشر شده است.
علاقه‌مندان برای تهیه اثر می‌توانند به قم، خیابان صفائیه، کوچه ۳۷، پلاک ۲۱، مدرسه باقرالعلوم علیه‌السلام مراجعه و یا با شماره تلفن ۰۲۵۳۷۱۲۱۴۰۹ تماس حاصل نمایید.
ثبت دیدگاه شما