كرسي علمي ترويجي نقد رويکرد و منهج دانشنامه ی حديثی «سلسلة السنة بلا مذاهب»

کرسی ـ علمی ترويجی «سنت بلا مذاهب» با ارائه دکتر نور الدين أبولحية و نقادی استاد حجت الاسلام والمسلمين عبد الهادی مسعودی و به دبيری دکتر سيد محمد حسن حکيم، با موضوع نقد رويکرد و منهج دانشنامه ی حديثی «سلسلة السنة بلا مذاهب» در پژوهشگاه قرآن و حديث برگزار شد.

---

دانشنامه ی «سلسلة السنة بلا مذاهب» حاصل تلاش دانشی و پژوهشی استاد دکتر نورالدين ابولحيه است. دکتر أبولحية در اين پژوهش جامع با رويکردی فراتر از اتکای صرف به سند روايات در اعتبار سنجی و فارغ از اختلافات رجاليان در اعتبار سنجی حديث، به بازخوانی حديث اسلامی برپايه ی بهره گيری از منابع حديثی و فقهی مذاهب اسلامی می پردازد.

نقد رويکرد دکتر أبولحية به «سنت» و همچنين نقد تلاش دانشی وی در تطبيق اين رويکرد بر حديث اسلامی که در پژوهش جامع ايشان: «السنة بلا مذاهب» در قالب موسوعه ای ۲۰ جلدی منتشر شده است موضوع اولين کرسی علمی ـ ترويجی پژوهشگاه قرآن و حديث قرار گرفت.

در اين کرسی علمی ـ ترويجی که به صورت برخط برگزار شد، دکتر نور الدين أبولحية استاد «دانشگاه باتنة» از کشور الجزاير به عنوان ارائه دهنده به تبيين رويکرد و مبانی خويش در تعامل با سنت و تطبيق آن بر حديث اسلامی در موسوعه ی «السنة بلا مذاهب» پرداخت.

حجت الاسلام و المسلمين استاد عبدالهادي مسعودي نايب رئيس دانشگاه قرآن و حديث، رئيس پژوهشکده تفسير اهل بيت عليهم السلام و رئيس انجمن حديث حوزه علمية قم نيز در اين کرسی علمی ـ ترويجی به عنوان استاد ناقد به بررسی رويکرد دکتر أبولحية و پژوهش جامع وی پرداخت.

دبير علمی اين کرسی علمی ـ ترويجی،حجت الاسلام دكتر سيد محمد حسن حكيم در ابتدای نشست با تبيين اهميت و جايگاه حديث اسلامی و پژوهش های دانشی مسلمانان از آغازين دوره های دانشی در اسلام تا به امروز تلاش های نظری و تطبيقی در علم حديث را دارای سابقه ای به بلندای تاريخ اسلام دانست.

دکتر حکيم با معرفی «دکتر أبولحية» به عنوان يکی از متفکران اسلامی معاصر وی را دارای نگاشته های دانشی بسيار در حوزه های دانشی فقه مقاصدی، عقائد و انديشه اسلامی، اخلاق و تزکية و حديث اسلامی توصيف نمود.

دکتر «نور الدين أبو لحية» رويکرد ويژه خويش را در قبول حديث بر تکيه بر جانب معنی و مفهوم حديث توصيف کرد و به نقد رويکرد رجالی صرف در قبول حديث پرداخت. وی تفاوت در مبانی رجالی ـ حتی در ميان عالمان هم مذهب ـ و اعمال سليقه های شخصی در اثبات صدور حديث با رويکرد سندی صرف را از اسباب بروز خطا در قبول حديث دانست. أبولحية فاصله ميان مذاهب به ويژه ميان اماميه با اهل سنت را ناشی از همين اکتفای به نگاه رجالی و اختلاف در مبانی آن دانست. امری که با توجه به حجم بسيار زياد مفاهيم و معانی مشترک ميان مذاهب غريب و ناصواب به نظر می رسد. وی بر لزوم بهره گيری از مشترکات ـ يعنی گزاره ها و مفاهيم مشترک در ميان مذاهب اسلامی به عنوان رکنی غير قابل انکار تأکيد کرد.

استاد نور الدين أبو لحية در توضيح افزود: ما در مقابل اتکای به اسناد به توثيق بر پايه معنا و مفهوم روی اورده ايم. وی گفت: تکيه بر جانب معنی و مفهوم حديث برای اعتبار سنجی، ما را بر آن داشت تا ميزان همخوانی يا ناهماهنگی گزاره ها با قرآن کريم، و فهم عقلائی را به عنوان سنجه ای شايسته در اثبات صدور قرار دهيم. او با اشاره به مصاديقی از روايات دال بر امر به اين چنين مقارنه ای در احاديث نبوی و روايات اهل بيت عليهم السلام، برای اثبات صدور گزاره های حديثی، نظر خويش را مستند ساخت.

اين استاد دانشگاه باتنه تأکيد کرد: نقد رويکرد رجال محور در پذيرش حديث از سوی او به معنای پذيرش هر حديث بی اعتبار و بی سند نيست. و در توضيح افزود: احاديث را بايد تنها از منابع معتبر أخذ نمود؛ اما اختلاف مذهبی در اعتبار مصادر نبايد مانع بهره گيری از منابع معتبر متداول در ميان مذاهب شود. چنانکه ايشان خود هم منابع اصيل حديث در اهل سنت و هم منابع معتبر اماميه را در تدوين دانشنامه خويش مورد بهره برداری قرار داده اند.

دکتر نور الدين أبولحية در باب ساختار هندسی و شيوه گزارشگری احاديث در دانشنامه خويش افزود: با توجه به اين که مخاطب اين دانشنامه عموم مسلمانان از مذاهب مختلف اند، از غور در مباحث تخصصی دانشی اجتناب شده است؛ اما برای کمک به فهم مخاطب و يا دفع شبهات از احاديث، مشکلات حديثی مورد تقرير و تبيين قرار گرفته است. افزون بر آن مراعات جانب اختصار و خلاصه گويی در گزارشگری حديث و تقطيع روايات بر اساس نياز و طبيعت موضوع، را از مصاديق آسان سازی انتقال مفاهيم به خواننده دانسته که در دانشنامه خويش بدان پايبند بوده است. وی ارجاع به منابع اصلی احاديث و روايات که در موسوعه ايشان تدارک شده را برای استفاده متخصصان و دانشمندان از موسوعه خويش کافی دانست. ايشان همچنين در کنار مباحث مبنائی و توصيف رويکرد خويش به سنت و حديث، ساختار و هندسه دانشنامه و فروع و اقسام آن را نيز به شکل تطبيقی توصيف نمود.

دکتر سيد محمد حسن حکيم دبير علمی اين کرسی علمی ـ ترويجی، در ضمن ارائه خلاصه و جمع بندی مطالب مطرح شده توسط دکتر أبولحية برای تکميل بحث، توضيح دقيق تر نسبت به تکيه بر جانب معنا در اعتبار سنجی حديث را از استاد أبولحية خواست.

دکتر نور الدين نيز در تکميل بحث تبيين نمودند که مقارنه ميان گزاره های حديث با مفاهيم ثابت و پذيرفته شده مقصود ايشان بوده و منحصر در احراز موافقت با قرآن و يا فهم عقلائی نيست. بلکه هر امر مقبول وثابتی همانند گزاره های حديثی مورد اتفاق، يا فطرت ، يا امور دانشی مسلم و يا واقعيت، می تواند معيار برای سنجه حديث و پذيرش آن قرار گيرد.

حجت الاسلام حکيم ضمن معرفی استاد حجت الاسلام عبد الهادی مسعودی و اشاره به برخی تلاش های دانشی و آثار منشر شده از اين استاد برجسته حديث و دانشيار دانشگاه قرآن و حديث، از ايشان دعوت کرد تا نقدهای خويش بر ديدگاه و تلاش دانشی دکتر نور الدين أبولحية را مطرح کنند.

حجت الاسلام والمسلمين عبد الهادی مسعودی ضمن ادای احترام به دکتر نور الدين أبولحية و تلاش صورت گرفته در دانشنامه حديثی ارزشمند ايشان اين تلاش را از مصاديق دانشنامه نگاری يا دائرة المعارف نگاری دانست. استاد مسعودی افزود : در تکون و پیدایش موسوعه های حدیثی سه مرحله اساسی داریم: گردآوری، گزینش و پالایش، تدوین و عرضه. در مرحله گردآوری نیاز است ما یک سلسله موضوعات کلی و نیز برخی ریز موضوعات مهم هر عنوان اصلی را در دست داشته باشیم تا احادیث را درون آنها جای دهیم مثلا نبوت را به عامه و خاصه و خاصه را بر جسب پیامبران تقسیم کنیم. در مرحله پالایش نیاز است بر پایه ملاک ها و مبانی پیش طراحی و اثبات شده، برخی احادیث را بیاوریم و در صدر بنشانیم و برخی را کنار نهیم . در مرحله تدوین هم نیاز است اولا عناوین را با نیازهایی که موسوعه به خاطر آنها نوشته و تدوین می شود، متناسب و تا هر جا که لازم است ریز شود. مثلا در ارتباط با سوال ها و نیازهای جامعه در روزگار کنونی ، عنوان دهی کرد.  ثانیا باید ترتیبی را برگزید که برای مخاطب زودیاب باشد و به راحتی در ذهن بنشیند و بتواند با صرف وقتی اندک به حدیث مورد نظر خود دست یابد. بر این اساس، در مدخل ها و عناوین اصلی، شیوه الفبایی را بر می گزییند و در عناوین ریز و زیر موضوعات اصلی، ترتیب درختی و شاخه ای و شعبه ای را به کار می برند.

دانشيار دانشگاه قرآن و حديث در بررسی کار دکتر أبولحية بر اساس مراحل سه گانه مذکور گفت: در مرحله گردآوری، نیاز است منابع اصلی حدیث دیده شوند که در این جا می توان کار جناب ابولحیه را تحسین کرد. وی با اشاره به کتاب میزان الحکمه گفت: همان گونه که را یک عالم شیعی نگاشت اما منابع حدیثی اهل سنت را هم  دید، ایشان هم همه منابع حدیثی مذاهب مختلف را مراجعه نموده و از آنها سود جسته است. این بسیار جای تقدیر دارد و در واقع نظریه ایشان در این مرحله کارآمدی و سودمندی خود را نشان می دهد.

استاد مسعودی در ادامه و به عنوان نقد افزود: البته نیاز بود که جناب دکتر أبولحية بخشی را برای اعتبار سنجی منابع خود در مقدمه کتاب شان می گشودند. مانند کاری که علامه مجلسی در ابتد ای بحار الانوار نموده، یا دارالحدیث در آغاز دانشنامه امام حسین عليه السلام آورده است. هر چند ایشان در این مرحله تتبع خوبی کرده اند ولی آوردن نام منابع و مصادر و درجه اعتبار هر کتاب لازم است

دانشيار دانشگاه قرآن وحديث گفت: در مرحله گزینش و پالایش، مولف محترم روش وثوق صدوری و نه وثوق سندی را برگزیده اند. البته ما هم در دارالحدیث همین شیوه را مبنای اخذ روایات قرارداده ایم؛ ولی این نباید به حذف کامل سند و بی اعتنایی به دانش سودمند و کهن رجال و سند شناسی منتهی شود.

حجت الاسلام والمسلمين مسعودی افزود: سند می تواند جزیی از قرینه های وثوق صدوری باشد و در قبول و ردّ خبر موثر گردد. حذف کامل سند از گردونه اعتبار و بی توجهی به آن به بهانه اختلاف در آرای رجال شناسان و احتمال دخالت سلیقه های فردی و شخصی، می تواند زمینه پیدایش افراط در قبول خبرهرچند ناصواب  را فراهم آورد.  امری که پیشنیه تاریخی هم دارد  و تنها یک احتمال و افتراض خیالی نیست. شیعه در تاریخ خود شاهد ظهور  اخباریان و اهل سنت شاهد نشو و نمای حشویه بوده اند. گفتنی است قرینه های موافقت با قرآن و عقل و فطرت  و سنت ، نیز از آسیب نگا های فردی در امان نیست و در این جهت تفاوتی با بحث های اختلافی در رجال ندارد هر چند کمتر است.

استاد عبد الهادی مسعودی گفت: در مرحله عرضه، نظام موجود قابل مشاهده در کتاب ، نظامی موضوعی و بر پایه نیازهای کنونی فکر جامعه است و گستره آن هم وسیع و فراگیر و شامل مباحث اعتقادی و اخلاقی و فقهی است. این قابل تحسین است اما ترتیب الفبایی بر مداخل آن حاکم نیست و این کار را برای مراجعان و یافتن حدیث مورد نظر دشوار می کند. وی افزود: همچنین در عناوین کلی نیز ترتیب موضوعی قابل استدلالی ندارد . مثلا چرا  نبوت عامه از خاصه جدا افتاده و یا چرا  امامت بر توحید مقدم شده یا مواعظ میان مباحث اعتقادی جای گرفته است؟

در نهايت حجت الاسلام و المسلمين عبد الهادی مسعودی گفت: نکته ای در همین جا عرض کنم که به نظر بنده نیازی به طرح میاحث فقهی در این گونه موسوعه ها نیست. مباحث فقهی و مناسک  بیشتر تعبدی هستند و مشکل بتوان پیروان خوگرفته به شکل خاصی از نماز و حج را به شکل دیگری درآورد. افزون بر این مشکل جهان اسلام چگونگی نماز خواندن من و شما یا زود و دیر افطار کردن روزه ماه مبارک رمضان نیست، مشکل در حیات بخشی دستورات کلی اسلام و بازسازی تمدن اصیل آن در دنیای مدرن اما لجام گسیخته امروز است.

در ادامه دکتر أبولحية ضمن تشکر از استاد ناقد جناب حجت الاسلام والمسلمين عبد الهادی مسعودی و ادای احترام به ايشان و نکات ارزشمندی که مطرح نمودند و تأکيد بر اهميت جدی اين نکات افزود: نکته استاد مسعودی در مورد بی اعتنايی به سند روايات و تبعات آن امری مهم و شايسته توجه است. وی افزود مقصود در پژوهش ما نيز بی اعتنايی کامل به سند روايت نيست. در حقيقت رويکرد اوّلی به رجال و مطلق انگاری اثبات صدور به واسطه تصحيح اسناد را مورد اشکال قرار داده واز آن اجتناب کرده ايم. افزون بر آن در تدوين اين دانشنامه طبيعت موضوع نيز در ميزان اعتنای به سند نقش داشته و در برخی موضوعات به طور جدی جهات سندی روايات را مورد پیگيری قرار داده ايم. افزون بر آن مصاديقی که روايات دارای سند معتبر در اماميه و سند معتبر در اهل سنت و مذاهب ديگر بوده مورد دقت و تأکيد ما بوده است. در حقيقت ما در توجه سندی استفاده از حديثی که همه سند آن را مورد انکار قرار داده و تضعيف نموده اند، اجتناب کرده ايم؛ اما در قبول حديث، اتفاق نظر همه را لحاظ نکرده ايم. بلکه به اين که حداقل يک رويکرد  رجالی سند حديثی را تصحيح کند، اکتفا نموده ايم.

أبولحية در مورد ساختار و نظام بحث نيز گفت: در تنظيم مباحث و روابط دانشی ميان موضوعات طبيعت عرفی حاکم بر فضای ذهنی مخاطبان الجزايری و ساکنان غرب جهان اسلام را معيار و محور قرار داده ايم. نوع سؤالات ذهنی و چالش های فکری رايج در فضای فکری معاصر ما در اين مناطق محور اصلی ساماندهی موضوعی بوده و به نظر می رسد با دقت در اين پيش فرض برای جامعه مخاطب مورد هدف در اين پژوهش ساختار موجود ترجيح می يابد.

دکتر نور الدين أبولحيه تأکيد کرد: ورود در مباحث مرتبط با اعتبار منابع موجب بروز حساسيت های دانشی ويژه ای می شود که ما در اين پژوهش از آن اجتناب داشته ايم. بحث هايی مانند مقبوليت يا عدم مقبولين منابع يک مذهب نزد ديگر مذاهب… . اما در تدوين اين دانشنامه توجه داشته ايم که منبعی که از آن حديث نقل می کنيم نزد اهل مذهب معتبر باشد و در ميان دانشمندان فقه و حديث آن مذهب متدوال و مورد مراجعه باشد. همچنين دقت کرده ايم که از منابع قديم تر و اصول پايه در منابع حديثی هر مذهب استفاده کنيم. برای اين مقصود دوره های تاريخی تدوين منابع و منابع پايه و منابع واسطه را تفکيک کرده و از منابع اصلی گزارش کرده ايم.

دکتر حکيم دبير علمی جلسه در تکميل نکته مورد اشاره استاد مسعودی و توضيحات دکتر أبو لحية تذکر داد که: مقصود از پرداختن به منابع در مقدمه و يا در خاتمه مطابق شيوه معمول نزد دانشنامه نگاران حديثی اين نيست که اشکالات و نقدهای مذاهب ديگر به منبع حديثی يک مذهب مورد اشاره و بحث و جدال قرار گيرد. در حقيقت نکته استاد مسعودی ناظر به همين فاکتورهای دانشی است که در شناخت و تفکيک منابع معتبر، شما خودتان در دانشنامه مورد ملاحظه قرار داده واکنون تبيين فرموديد، اما در دانشنامه توضيح و بيان مناسبی برای آن قرار نداده ايد. اگر همين تلاش دانشی در شناخت و تفکيک منابع معتبر و کيفيت بهره گيری از اين منابع و اولويت ها در أخذ و نقل که بدان اشاره کرديد در مقدمه يا در خاتمه موسوعه افزوده شود، اتقان علمی کار را بالا برده و بهره گيری متخصصان از دانشنامه «السنة بلا مذاهب» را نيز تمهيد می کند.

در نهايت دکتر نور الدين أبولحية ورود مباحث فقهی در دانشنامه را تابع نياز جدی مخاطب عمومی هم وطن خويش به تبع شبهات سلفية و وهابی ها و تفرقه افکنی ايشان خواند و گفت: بخشی از نياز مسلمان الجزايری برای بازيابی وحدت و تمدن اسلامی دفع اين دست شبهات از ديگر مذاهب است. چراکه حرکت های افراطی با دروغ بستن به مذاهب اسلام موجبات اختلاف و معارضه ميان مذاهب را پديد آورده اند. در حالی که مشترکات عبادی که در موسوعه بدان پرداخته ايم، بدون بحث و مجادله تصوير شفاف و سالمی از يکرنگی مسلمين در عبادت و فروع فقهی را نمايان ساخته و شبهات را دفع می کند.

گفتنی است «دکتر نور الدين أبو لحية» از پژوهشگران مسلمان و از نويسندگان پرکار الجزايری است که به ژرف انديشی در فقه مقاصدی و نقد حديث اسلامی پرداخته و از وی نگاشته های بسياری در حوزه ی عقايد و اخلاق و حديث اسلامی منتشر شده است.

همچنين استاد حجت الاسلام والمسلمين از اساتيد برجسته حديث و دانشيار دانشگاه قرآن و حديث است. استاد مسعودی در تدوين دانشنامه های حديثی بسياری همکاری داشته که «دانشنامه قرآن و حديث» از آن جمله است. وی همچنين آثار بسياری در حديث پژوهی و نقد آن داردکه از ميان آن به: روش فهم حديث، وضع و نقد حديث؛ آسيب شناسی حديث می توان اشاره نمود. از حجت الاسلام والمسلمين مسعودی مقالات پژوهشی چون: عرضه حديث بر امامان عليهم السلام؛ بهره گيری از حديث در روانشناسی؛ تلاش های علامه محمد تقی مجلسی درفهم و نقد حديث و… نيز منتشر شده است.

کرسی علمی ـ ترويجی «سنت بلا مذاهب» روز دوشنبه ۲۱ تير ماه در پژوهشگاه قرآن و حديث و با همکاری دانشگاه قرآن و حديث، معاونت بين الملل مؤسسه دار الحديث، انجمن حدیث حوزه، رايزن فرهنگی ايران در الجزاير سيد جلال مير آقايی و همچنين دبیرخانه هیأت حمایت از کرسی های نظریه پردازی، نقد و مناظره شورای عالی انقلاب فرهنگی برگزار شد.

منبع: پايگاه حديث نت