مقایسه معرفت شناسی اصولیان شیعه و اهل سنت

عضو هیئت علمی مرکز تخصصی آخوند خراسانی در دومین کارگاه معرفت شناسی فقه به مقایسه معرفت شناسی اصولیان شیعه و اهل سنت پرداخت.

حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید علی طالقانی، عضو هیئت علمی مرکز تخصصی آخوند خراسانی در دومین کارگاه معرفت شناسی فقه که در دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزار شد، به تبیین مطالب زیر پرداخت که توجه شما را به مطالعه آن جلب می کنیم.

معرفت شناسی توصیفی عبارت است از توصیف معرفت شناسی دیگران و معرفت شناسی هنجاری یعنی آن گونه که سزاوار است. با فرض اینکه دوستان آشنایی کافی با معرفت شناسی اصولیان شیعه دارند در این بحث تمرکز ما بیشتر بر اهل سنت خواهد بود و مبنای بحث چهار کتاب متفاوت معتزلی و اشعری است؛ «البرهان» «المستصفی» «العمد» از  قاضی عبد الجبار و «المعتمد» ابو الحسین بصری که هر دو از بزرگان معتزله هستند.

همچنین موضوعی که به آن می پردازیم، منابع و امکان معرفتی خواهد بود.

ابن خلدون جریان اصولیان را به سه دسته متلکمین و حنفا و جامع تقسیم می کند. این جریان شناسی معروف است و تا امروز هم کسانی مثل علی جمعه از همین تقسیم استفاده می کنند.

یکی از شباهت های متکلمان و اصولیان فرضیاتی و پیشافقهی بودن است. متمکلمان پیشا فقهی عمل می کرده اند و حنفاء، پسا فقهی. گرایشی که امروزه به دنبال کاستن از حجم اصول فقه هستند هم نگاهشان پیشا فقهی است ولی اصول را خادم فقه می دانند.

در گرایش سوم، هدف، استخراج اصول پیشا فقهی است و گرایش چهارم که به دنبال کاستن حجم اصول است، در حقیقت از قبیل همان جریان پیشافقهی اول است.

گرایش پنجم که در بین امامیه هم طرفدار پیدا کرده است، تنظیم اصول فقه بر پایه مقاصد شریعت است. ما در فقه باید مقاصد شریعت را کشف کنیم و روش شناسی آن در اصول باید بحث شود.

من کسی در قواره غزالی که تمام نظام معرفتی دینی اش را بسازد و سازگار کند، نمی شناسم و آدمی جامع که فلسفه و فقه و کلام دارد و نظام معرفتی اش با هم سازگار است. من در امامیه آدم هایی در این قد و قواره نمی شناسم که توانسته باشند به طور جامع سازگاری معرفتی ایجاد کنند.

از نظر معرفتی چهار بحث دارند؛ کتاب (که بحث های مفصلی مثل نسخ دارند که ما نداریم یا من ندیدم)، سنت، اجماع( که هم پوشانی داریم چون ما هم معصوم را وارد اجماع می کنیم و به همین واسطه آن را حجت می دانیم). عقل (بحث های عقلی را با همان نگاهی که ما اسمش را غیر مستقلات عقلی می گذاریم، دنبال می کنند. یعنی لوازم عقلی یک حکم شرعی است.

یکی از زیبایی های ذوقی غزالی این است که کتابش را به چهار قطب تقسیم می کند؛ الثمره و المثمر و استثمار و المستثمر. در واقع فقه را به یک درخت تشبیه می کند. کاری را که ما امروز می خواهیم انجام دهیم، غزالی به خوبی ده قرن قبل انجام داده است. مباحث حکم شناسی در بخش اول می آورد، در بخش دوم بحث منابع معرفت را می آورد، در بخش سوم شیوه میوه گرفتن و روش شناسی را توضیح می دهد که قیاس در این جا جای دارد و در نهایت شرایط مستفتی و باغبان. خیلی تعبیر خوش ذوقانه ای است. چه بگوییم؟ آیا حتما باید شیعه باشد (!!!)

نقاط مشترک معرفتی اصویان شیعه و سنی:

• منابع معرفتی کتاب، سنت، اجماع و عقل است.
• گزاره های عقل مستقل در فقه بسیار محدود و از تعداد انگشتان یک دست تجاوز نمی کند.
• خطاناپذیری منابع معرفتی. اهل سنت اجماع امت را معصوم می دانند و شیعه اجماع همراه با معصوم یا حاکی از رأی معصوم را حجت می داند.
• خطاناپذیری معرفت
• دلالت شناسی عقلی را به رسمیت می شناسند.

در ادامه دکتر طالقانی به بررسی اجمالی مباحث و فصل های این چهار کتاب یعنی شرح العمد، المعتمد، البرهان و المستصفی پرداختند. استاد اشاره مختصری به تارخچه کتابهای مورد بحث داشت و گفت: بنا به گزارش ابن خلدون بهترین کتاب متکلمین «البرهان» جوینی و «المستصفی» غزالی است و بهترین کتاب حنفاء و فقهاء، کتاب العمد و شرحش المعتمد است. وی در ادامه افزود: از «العمد» چیزی نخواهیم خواند و در معرفت شناسی عمومی از البرهان در بخش العلوم و مدارکها شروع می کنیم.

ابوالحسین بصری در کتاب خودش (المعتمد) منابع معرفتی را به ترتیب با اجماع آغاز می کند، سپس سنت و بعد برائت عقلی. برای من همیشه سؤال بود که چرا فقهای امامیه تمام بحث ها را با اجماع آغاز می کنند، پاسخش را در کلام ابوالحسین بصری یافتم که تصریح می کند اول باید سراغ اجماع رفت، چون اگر اجماعی باشد، دیگر تمام است و لازم نیست وقت بگذاریم و سراغ روایات و… برویم.

یکی از بهترین دفاع ها از حسن و قبح شرعی را جوینی و غزالی کرده اند. می گویند افعال متصف به حسن و قبح نمی شوند؛ حکم متصف می شود و حکم، همان خطاب است. حکمای ما هم دست کم از زمان ابن سینا به دنبال حسن و قبح عقلائی رفتند که به آراء محموده منتهی می شود و با حسن و قبح عقلی معتزله متفاوت است. علامه طباطبایی و شهید مطهری و دیگران هم همینطور، قائل به حسن و قبح عقلائی هستند. این با نظر واقعی گرایانه حسن و قبح عقلی در معتزله متفاوت است.

قاضی ابوبکر، یعنی باقلانی، عقل را صرف یک قوه شناختاری نمی داند؛ بلکه دانستن یک سری معلومات و علوم می داند. می گوید عقل، یعنی علوم. اگر انسانی این ها را نداند، عاقل نیست. منظور از این علوم، علوم نظری نیست؛ بلکه علوم ضروری یا فطری( و نه بدیهی) است. یعنی شما نمی توانی از صفر شروع کنی. این جا با افلاطون همراهی می کند، نه ارسطو. ارسطو می گوید ما یک لوح سفید نا نوشته ایم. در روایات ما هم همینطور است، ما لوح سفید نانوشته نیستیم. زبان شناسی چامسکی هم همین را می گوید. یک دیدگاه دکارتی است. ژرف ساخت زمان مشترک بین انسان ها و ذاتی آن ها است، تفاوت زبان ها در روساخت است.

پس منظور از عقل، علوم نظری نیست؛ علوم ضروری است، آن هم نه همه علوم ضروری. به عنوان مثال علوم حسی که از ضروریات است، ممکن است برخی کسی که اختلال حواس دارد، نباشد ولی آسیبی به عاقل بودن او نمی زند. پس از نظر باقلانی ضروریات به محسوسات و معقولات تقسیم می شوند.