تلألؤ شعارهای شیعی بر آثار چوبی دوره سلجوقی تا آغاز دوره تیموری

دوره سلجوقی تا آغاز دوره تیموری، از جمله ادوار درخشان صنایع چوب در ایران است. آثار چوبی به‌جای‌مانده از این دوران، علاوه بر داشتن ارزش فنی و هنری بالا، به دلیل داشتن کتیبه‌هایی با مضامین دینی و اعتقادی، جایگاهی ویژه در زمینه شناخت باورهای دینی و مذهبی مردمان آن اعصار دارند. این امر، لزوم بررسی دقیق و گسترده‌تر این آثار را موجب می‌شود. هدف اصلی پژوهش حاضر، معرفی آن دسته از آثار چوبی متعلق به دوره سلجوقی تا آغاز دوره تیموری است که روی آن‌ها، شعارهای خاص شیعیان شامل ادعیه، ذکرها و … دیده می‌شود. با توجه به مطالعات و بررسی‌های صورت‌گرفته توسط نگارندگان، در پایان پژوهش، این نتیجه حاصل شد که در این ادوار، کاربرد شعارهای شیعی روی اشیای چوبی با کاربرد‌های مختلف، به صورت یک سنت زیبا و پسندیده درآمده است که نشان از اعتقادات عمیق و ارادت خالصانه بانیان و سازندگان این آثار، به اهل‌بیت: دارد.

در دوران اسلامی، از جمله دوره سلجوقی تا آغاز دوره تیموری، از قطعات چوب‌های ظریف حکاکی‌شده، برای ساخت منابر، یادمان‌ها (صندوق قبر)، رحل و…، عمدتاً در اماکن مذهبی استفاده شده است، این آثار با استفاده از تکنیک‌های تزیینی متنوع، به زیبایی هرچه تمام آراسته گشته‌اند. از جمله عناصر تزیینی موجود روی آثار چوبی این ادوار، کتیبه‌هایی است که به خط کوفی و سایر اقلام از جمله ثلث و نسخ نوشته شده و علاوه بر جنبه زیبایی‌شناختی، از لحاظ جنبه‌های تاریخی و مذهبی نیز ارزش و اعتبار فراوانی دارند.

با توجه به این‌که بیش‌تر آثار چوبی متعلق به این ادوار (دوره سلجوقی تا آغاز دوره تیموری)، برای استفاده در اماکن مقدس و مذهبی ساخته شده، به تبع آن مضمون اکثر کتیبه‌های آن‌ها، شعارهای دینی و مذهبی رایج در بین مردمان آن روزگار است. این شعارها، شامل آیات قرآن کریم، اسماء جلاله خداوند و احادیثی از حضرت ختمی‌مرتبت محمد مصطفی9 است. در مناطق شیعه‌نشین به خصوص نواحی مرکز ایران، استفاده از عبارات و دعاهای شیعی مانند ذکر صلوات بر چهارده معصوم:، زیارت شهدا و شهادت به ولایت و امامت امام علی7 و … متداول بوده و با نوشتن این عبارات روی آثار هنری مختلف از جمله آثار چوبی، ارادت خود را به این بزرگواران ابراز می‌داشته‌اند. با وجود اهمیتی که کتیبه‌های موجود روی این آثار، در شناخت بهتر باورهای دینی مردم این ادوار دارد، تاکنون هیچ‌گونه تحقیق و بررسی در زمینه آن‌ها صورت نگرفته و همین امر لزوم پرداختن به این مهم را ایجاب نموده است.

هدف پژوهش حاضر، معرفی آن دسته از آثار چوبی دوره سلجوقی تا آغاز دوره تیموری است که روی آن‌ها شعارهای خاص شیعیان ذکر گردیده و سپس به تفصیل، به بررسی مضامین این کتیبه‌ها پرداخته شده است.

مقالات و کتب بسیاری، به بررسی شعارهای شیعی موجود روی آثار هنری مختلف پرداخته‌اند؛ مانند کتاب‌های هنر شیعی (شایسته‌فر، 1384) و جلوه‌های هنر شیعی در نگارگری و کتیبه‌نگاری تیموریان و صفویان (رجبی، 1391). مقالات مانند «تجلی تفکرات شیعی در نوشتار انگشتری‌های عصر قاجار» که در این مقاله، شعارهای مختلف روی انگشترها مطالعه شده است (محمدی‌زاده، 1392)؛ «تاریخ اجتماعی شیعیان ایران در نیمه نخست قرن نهم هجری» که ضمن مطالعه وضعیت اجتماعی این دوره، صنایع و حرف مرتبط با شیعیان معرفی شده است (حسین‌پور، 1386)؛ «نماد و نمود نام علی7 در هنر فلزکاری صفویه و قاجار» که نمودهای نام حضرت علی7 در دوره‌های صفوی و قاجار، بررسی و تفاوت‌های موجود میان مضامین شیعی مشخص شده است (فراست، 1387)؛ مقاله «بررسی تطبیقی کاربرد متون مذهبی در هنر شیعی مازندران» که آثار چوبی و شعارهای شیعی موجود روی آثار منبت دوره صفوی منطقه مازندران، بررسی شده است. (کلانتر، آیت‌اللهی، 1392)

شیوه گردآوری اطلاعات در این مقاله، به شیوه میدانی و کتابخانه‌ای است و نتایج به‌دست‌آمده، به‌صورت نویافته و حاصل مطالعات نگارندگان بوده و رویکردی توصیفی – تحلیلی دارد. ذکر این نکته لازم است که طی پژوهش حاضر، تعداد 110 اثر چوبی متعلق به دوره سلجوقی تا آغاز دوره تیموری مطالعه شده که از بین آن‌ها تنها پنج مورد، دارای کتیبه‌هایی با مضامین شیعی هستند. از مهم‌ترین دلایل کمبود شعارهای شیعی روی آثار چوبی ادوار ذکرشده، گرایش اغلب حاکمان وقت به آیین تسنن است.

معرفی آثار

آثار چوبی مورد بحث، در مناطق مرکزی ایران و موزه‌های داخل و خارج از کشور نگه‌داری می‌شوند. این آثار شامل منبر (منبر مسجد جامع روستای ابیانه)، پنجره چوبی (موجود در موزه ملی ایران)، در چوبی (در امام‌زاده اسماعیل اصفهان)، رحل چوبی (موجود در موزه متروپولیتن) و یک لوح چوبی (موجود در مجموعه دیوید) است. معرفی آثار بر اساس قدمت آن‌ها، از قدیم به جدید صورت گرفته است.
منبر مسجد جامع ابیانه

روستای ابیانه در 48 کیلومتری نطنز و در دامنه شمال غربی کوه کرکس واقع شده است. مسجد جامع روستا، مهم‌ترین بنا و اثر تاریخی آن است که در مختصات جغرافیایی
N33˚35’12.44″ , E51˚35’18.49″ قرار دارد. بنای اولیه مسجد بر اساس کتیبه‌های موجود، حداقل به دوره سلجوقی تعلق دارد، که در دوره‌های بعد بازسازی شده است. قدیمی‌ترین شیء چوبی موجود در مسجد، منبر چوبی آن است که امروزه در نمازخانه مسجد نگه‌داری می‌شود و دارای تاریخ محرم سال 466 قمری است. جنس آن از چوب چنار و دارای چهار پله است و در دو طرف پله آخر، دو ستون دارد (عکس1). منبر مسجد از پیوند قاب‌های مستطیل‌شکل در ابعاد مختلف به وجود آمده و از سه فن منبت، گره‌چینی و مشبک، برای آراستن آن استفاده شده اما تکنیک تزیینی غالب آن، «منبت» است که به صورت نقوش اسلیمی ساده حلزونی‌شکل، دهن‌اژدری و انواع گل‌های پرچین و برگ‌های اسلیمی، روی بخش‌های مختلف منبر کار شده است. ردیفی از مهره‌ها (نقوش مدور توخالی) نیز پهلوهای دو جانب منبر ابیانه را تزیین کرده‌اند. golmohammadi, 2001, p. 210-211))

منبر ابیانه کتیبه‌های مختلفی دارد. این کتیبه‌ها، به خط کوفی و قلم نسخ است که در بخش‌های مختلف آن دیده می‌شود. برخی از این کتیبه‌ها در زمان ساخت منبر بر آن حک شده، اما بخش اعظم آن‌ها در زمان مرمت منبر، توسط مرمت‌گران نوشته ‌شده است. ابتدا به شرح کتیبه‌های اصلی و اولیه منبر و سپس به بیان کتیبه‌های الحاقی می‌پردازیم. از جمله بخش‌هایی که کتیبه آن، در زمان ساخت منبر روی اثر ایجاد شده، کتیبه‌های قسمت پایین تکیه‌گاه مسند است که به خط کوفی گل‌دار بر دو تخته مستطیلی‌شکل مجزا از هم، حک شده است: کتیبه بالایی: «ابوالقاسم محمد و ابوطاهر بن علی و حسین بن علی و عبدالجبار بن احمد غفرالله ذنو…[بهم]»؛ کتیبه پایین: «مما امر بایجاد هذا المنبر»؛[1] ادامه کتیبه: «فی المحرم سنه ست و ستین و اربع مائه(466ق) رحم الله من قرأه و نظره» اسـت که در قسمت چارچوب تکیه‌گاه مسند و تیرکی که پایه چارچوب بر آن استوار شده، به خط کوفی گل‌دار نوشته‌ شده است (هنرفر، 1350، ص888). در طرف راست منبر و در داخل سه قاب نیز کتیبه‌هایی ایجاد شده که عبارتند از: «الله»، «العظمه لله» و در قاب دیگر عبارت ناخوانایی نوشته ‌شده است. کتیبه‌های الحاقی منبر عبارتند از: کتیبه‌های بخش تکیه‌گاه مسند که در داخل یک نقش محراب‌مانند هستند. در داخل نقش محراب: «هو العلی الکبیر لا اله الا الله محمد رسول‌الله علی ولی‌الله حقا حقا عمل محمود» نوشته شده است. وجود شعار « علی ولی‌الله حقا حقا»، به پذیرش اصل امامت و قبول ولایت امام علی7 توسط بانی و سازندگان آن اشاره دارد که به زیبایی، بر بدنه منبر انعکاس یافته است (عکس 2). در کتاب شریف و ارزشمند اصول کافی (ج1، باب حجة) و کلیات حدیث قدسی: سنان‌بن‌طریف از امام صادق7 روایت می‌کند که فرمود:

ما نخستین خاندانی هستیم که خداوند نام ما را بلند صدا کرده است. هنگامی که آسمان‌ها و زمین را آفرید، امر فرمود که منادی بانگ برآورد: ” اشهد ان لا اله الا الله (سه بار) اشهد ان محمداً رسول‌الله (سه بار) اشهد ان علیاً امیرالمؤمنین حقاً (سه بار)”. (کلینی، 1369، ج1، ص581)

در کتاب ینابیع الموده، (ج1، باب 37) که از کتب اهل تسنن است، به نقل از حاکم‌ بن ‌احمد بیهقی (از علمای اهل تسنن) نوشته شده که پیامبر9 فرمودند:

ای علی! به راستی که اولین سؤال از بندگان، پس از مرگ پیرامون شهادت به لا اله الاالله و شهادت به محمد رسول‌الله و شهادت به این است که تو ولی مؤمنین (علی ولی‌الله) هستی. (قندوزی، 1384، ج1، ص‌356)

به پیشانی پله سوم آیه 18 سوره جن (18 :72) نوشته ‌شده است: «و ان المساجد لله فلا تدعو مع الله احدا»، عمل حاج صفر علی بیدگلی سنه1310».
لوح چوبی موجود در مجموعه دیوید در کپنهاگ

در مجموعه (موزه) دیوید در کپنهاگ دانمارک، یک لوح چوبی به ابعاد 61.5×61 سانتی‌متر وجود دارد که متعلق به قرن ششم قمری است (503 ق) (قوچانی، 1366، ص‌56). این لوح به صورت یک قطعه مربع‌شکل است و طبق گزارش موزه در مورد اثر، از جنس چوب چنار ساخته ‌شده و احتمالاً بخشی از یک منبر متعلق به شرق ایران بوده است (عکس2)؛ به هر حال مضمون کتیبه‌های آن، ثابت می‌کند که مربوط به مکانی مذهبی بوده است. تزیینات روی لوح، با استفاده از تکنیک منبت اجرا شده و حاوی کتیبه‌هایی به خط کوفی مزهر است. امروزه این قطعه با شماره ثبت 1977/11 در مجموعه دیوید نگه‌داری می‌شود. (www.davidmus.dk)

حاشیه خارجی لوح به صورت یک نوار باریک سرتاسری است که با استفاده از دوایر ریز توخالی تزیین شده است. در چهار گوشه آن نیز چهار قاب مربع‌شکل نقش شده که در داخل هر کدام از این کادرها با استفاده از تکنیک منبت تزیین شده است. نقوش تزیینی آن‌ها، مشتمل بر چهار برگ پالمت است که با استفاده از اسلیمی‌ها و برگ‌های ظریف به زیبایی به هم متصل شده‌اند. کتیبه‌هایی به خط کوفی مزهر در داخل لوح دیده می‌شود: در قسمت بالا عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم یا کریم» در داخل یک کادر مستطیل شکل حک ‌شده؛ در زیر این کادر یک قاب مربعی شکل است و طرحی شبیه محراب دارد و در داخل این طرح محرابی‌شکل، صلوات بر پیغمبر9 حک شده است: «اللهم صل علی محمد و آل محمد کما حمل وحیک و بلغ رسالتک و صل علی محمد و آل محمد کما احل حلالک و حر م حرامک و علم کتابک صل علی محمد و آل محمد فی شهر محرم سنه ثلاث و خمس مایه».

با توجه به ابعاد کوچک لوح و تکرار سه مرتبه ذکر صلوات بر حضرت ختمی‌مرتبت محمد مصطفی9 و آل ایشان بر روی آن، نشان می‌دهد که سازندگان این لوح به پیامبر اکرم9و آل ایشان ارادت خالصانه داشته‌اند و حب اهل‌بیت:، همواره در قلب مردم مسلمان ایران، حضوری عمیق داشته و روی آثار هنری مختلف نمود یافته و با ذکر این عبارات بر روی آن‌ها، قداست و ارزش والایی به شیء بخشیده ‌است.
پنجره چوبی موزه ملی ایران

از جمله آثار چوبی نفیس موجود در بخش اسلامی موزه ملی ایران، یک پنجره چوبی دولنگه به ابعاد 2/68×42 سانتی‌متر است. تاریخ ساخت آن طبق کتیبه موجود روی آن، 520 قمری است. این اثر در موزه ملی ایران با شماره 3283 ثبت شده است (آرشیو موزه ملی ایران). تزیینات موجود روی این دو لنگه، به صورت قرینه است، بدین ترتیب که در قسمت بالای هر لنگه، نقشی شبیه به طرح محرابی ایجاد شده و در وسط و اطراف آن، کتیبه‌ای به خط کوفی وجود دارد. تنها تزیینات روی پنجره در داخل قاب محراب‌مانند آن اجرا شده که شامل اسلیمی‌های ظریف ساده هستند که دورتادور قاب تکرار شده‌اند. (عکس4)

اهمیت اثر به دلیل کتیبه‌های آن است که روی طرح پیکانی‌شکل آن سوره «اخلاص» به خط کوفی نوشته شده است. نیمی از آن روی لنگه راست و ادامه آن روی لنگه چپ به صورت برجسته کنده‌کاری شده است. در لنگه راست آمده: «بسم‌الله الرحمن الرحیم قل هو الله احد»، و در لنگه چپ: «الله الصمد لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفوا احد». در قسمت پایین نوشته، در هر دو طرف، در وسط «وحده لا شریک له» دیده می‌شود. سطح میانی هر لنگه (‌کادر محرابی‌شکل) از این پنجره را کتیبه‌ای به خط کوفی تزیینی دربرگرفته است. این کتیبه چهارده سطر دارد و اطراف آن با نقوش اسلیمی تزیین شده و در میان اسلیمی‌ها، «زیارت شهدا در شب‌های قدر» (زیارت امام حسین7 در شب‌های قدر) نوشته شده است.

این زیارت جزو ادعیه‌ای است که خواندن آن در شب‌های قدر بسیار سفارش شده و معتبر و پربرکت است. متن کتیبه، نشان می‌دهد که این پنجره را شیعیان و محبان امام حسین7 ساخته‌اند و احتمالاً در مکانی (شاید مسجد) نصب شده بوده که شیعیان در ماه مبارک رمضان و به خصوص در شب‌های قدر، بتوانند آن را تلاوت کنند. متن کتیبه بدین شرح است: «هوالحی/ بسم الله الرحمن الرحیم السٌلام علیکم ایها الصدیقون السٌلام علیکم ایها الشهداء الصابرون/ الشهد انکم جاهدتم فی سبیل الله و صبرتم علی الاذی فی حینة و نصحتم لله و لرسوله[2] حتی اتیکم الیقین اشهد انکم / احیاء عند ربکم ترزقون، فجزاکم الله عن الاسلام و اهله افضل جزاء المحسنین و جمع الله[3] بیننا و بینکم فی محل النعیم فی[4] ختم الله تبارک و تعالی فی شهر صفر سنة عشرین و خمسایه». (قوچانی، 1366، ص‌56)

شیخ عباس قمی; در ذکر کرامات این زیارت شریف می‏نویسد:

بدان که احادیث در فضیلت زیارت امام حسین7 در ماه رمضان به‌خصوص شب اول و نیمه و آخر آن و در خصوص شب قدر بسیار است. (قمی، 1385، ص‌867ـ871)

امام هادی7 می‌فرمایند:

هر کس زیارت کند امام حسین7 را در شب بیست و سوم ماه رمضان و آن شبى است که‌ امید هست شب قدر باشد و در آن شب هر امر محکمى جدا و مقدر می‌شود، مصافحه کنند با او روح 24 هزار ملک و پیغمبر که همه رخصت مى‌‏طلبند از خدا در زیارت آن حضرت در این شب.

در حدیث معتبر دیگر از امام صادق7 آمده :

چون شب قدر می‌شود، منادى از آسمان هفتم از بطنان عرش ندا مى‌‏کند که حق تعالى آمرزید هر کس را که به زیارت قبر حسین7 آمده است.

در روایت است هر کس شب قدر نزد قبر آن حضرت باشد و دو رکعت نماز گزارد نزد آن حضرت یا آن‌چه سؤال کند، میسر شود و حق تعالى بهشت را به او عطا کند و از آتش پناه دهد.

با توجه به مستنداتی که ذکر شد، به عظمت و ارزش معنوی بسیار فراوان دعای «‌زیارت شهدا در شب‌های قدر» می‌توان پی برد.

میان ‌در امام‌زاده اسماعیل7 اصفهان

امام‌زاده اسماعیل7 در طرف مشرق خیابان هاتف کنونی شهر اصفهان، روبه‌روی امام‌زاده جعفر7 قرار دارد و دارای مختصات جغرافیاییN32˚39’47,16″ و E 51˚41’09,50″ است. بنای امام‌زاده به وضع کنونی از زمان شاه‌عباس اول شروع ‌شده ولی ساختمان امام‌زاده و مسجد مرقد شعیا به اوایل اسلام می‌رسد و قسمتی از ساختمان کنونی، متعلق به دوره سلاجقه است (رفیعی مهرآبادی، 1352، ص‌750). در داخل امام‌زاده، آثار چوبی نفیسی از دوره‌های مختلف اسلامی وجود دارد؛ مهم‌ترین و قدیمی‌ترین آن‌ها، یک در چوبی دولته است که دهلیز مقبره امام‌زاده اسماعیل7 را به مرقد شعیای نبی7 متصل می‌کند. میان‌در مذکور طبق کتیبه روی آن، متعلق به دوره آل‌مظفر[5] و به فرم قاب قوس تیزه‌دار و ابعاد تقریبی 140×250 است. تکنیک‌های تزیینی مختلفی برای آراستن میان‌در نفیس امام‌زاده اسماعیل7 به‌کار برده شده که عبارتند از؛ گره چینی، معرق، منبت، خاتم‌کاری، زمودگری و جوک‌کاری. این تزیینات در کنار هم، با ظرافت و دقت بالایی اجرا شده‌اند. نقوش ایجادشده بر روی آن شامل نقوش هندسی و گیاهی است که در قالب طرح‌های اسلیمی و ختایی کار شده است. (عکس 5)

کتیبه‌های متعددی به قلم ثلث، روی بخش‌های مختلف میان‌در امام‌زاده اسماعیل7 نوشته شده است. این کتیبه‌ها در میان انواع نقوش گیاهی، با خطی خوش و به زیبایی هر چه تمام حک شده‌اند. به‌طورکلی کتیبه‌ها در سه قسمت حک شده است:

1. در قسمت جناغی بالای در؛ 2. بر روی لنگه راست؛ 3. بر روی لنگه چپ در.

در مرکز جناغی بالای در، واژه «الله» پنج مرتبه تکرار شده است. در حاشیه جناغی نیز کتیبه‌ای با این مضمون به قلم ثلث وجود دارد؛ «امر باحداث هذا الباب الاحمر الغفره و الثواب فی امره با دوله السلطان الاعظم مولی السلاطین الامم ناشر عدل و الاحسان باسط الامر و فی ضل الله الارض قطب الحق و الدین شاه محمود سلطان الاعظم محمد ابی‌المظفر خلد الله ملکه فی الحکومه البهلوان الاعظم الصاحب الکرم تاج الدوله و الدین علی ترشاه[کذا]الخراسانی عن خاص ماله». کتیبه مذکور، نشان می‌دهد این اثر در زمان شاه‌محمود مظفری[6] پسر مبارزالدین ساخته ‌شده و بانی آن شخصی به نام «علی ترشاه … الخراسانی» بوده است. (بوسورث، 1381، ص‌242)

کتیبه‌های لنگه سمت راست؛ در تنکه مربع‌شکل بالای در، عبارت دعایی «العظمه لله»، در داخل قاب مستطیل‌شکل وسط این لنگه، شعار«لا اله الا الله» و در داخل کادر محرابی ‌شکل آن، صلوات بر حضرت محمد9 و دوازده امام: بدین صورت نوشته ‌شده است:

«اللهم صل علی محمد المصطفی و علی المرتضی و الحسن الرضی و الحسین الشهید بکربلا و علی زین العابدین و محمد الباقر و جعفر الصادق».

و ادامه آن در داخل کادر محرابی لنگه چپ:

«و موسی الکاظم و علی موسی الرضا و محمد التقی و علی النقی و الحسن العسکری و محمد المهدی علیه و علیهم السلام».

در داخل کادر ترنج لوزی‌شکلی که در داخل کادر محرابی لنگه راست در قرار دارد، نام «محمد»9(قفل محمد) چهار بار تکرار شده است. کتیبه‌های لنگه چپ در؛ در تنکه مربع‌شکل بالای در، عبارت دعایی «الملک لله»، در داخل قاب مستطیل‌شکل وسط این لنگه، عبارت «محمد رسول‌الله» و در داخل کادر محرابی‌شکل، ادامه صلوات بر دوازده امام:»، در داخل کادر ترنج لوزی‌شکلی که در داخل کادر محرابی قرار دارد، نام «علی»7 (قفل علی) چهار مرتبه تکرار شده است. (شکل 1)

میان‌در امام‌زاده اسماعیل7 اصفهان، از جمله آثار بسیار ارزشمند دوره آل‌مظفر به شمار می‌آید که کتیبه‌های موجود روی آن دربردارنده نام مبارک خداوند جل جلاله، رسول اکرم9، حضرت علی7، و هم‌چنین صلوات بر رسول خاتم و دوازده امام: است. این تبلوری است از اعتقادات شیعی در بین سازندگان و بانیان این اثر نفیس که فضایی مناسب را برای ابراز ارادت خود به خاندان پاک پیامبر9 برگزیده و به زیبایی هرچه تمام، با قلمی شیوا به نگارش نام ایشان بر این در چوبی پرداخته‌اند.

رحل چوبی موزه متروپولیتن

یک رحل چوبی در موزه متروپولیتن نگه‌داری می‌شود که از نمونه‌های ممتاز آثار چوبی قرن هشتم قمری ایران به شمار می‌آید. ابعاد آن 1/76× 2/130 سانتی‌متر و با شماره ثبت 218/10 است. نقوش گیاهی بسیار پرکاری بر روی این رحل زیبا، اجرا شده است و اوج وفور سبک گیاهی و غلبه آن بر نقوش هندسی را می‌توان ملاحظه کرد (پوپ، 1387، ص‌3038). برای تزیین رحل، از تکنیک‌های مختلفی از جمله منبت، معرق و خاتم و مشبک استفاده شده است. عمده تزیینات آن منبت است. سازنده هنرمند رحل، از عناصر تزیینی مکتب مغول استفاده کرده و آن‌ها را با تأثیر کامل، در بخش‌های مختلف آن اجرا کرده و گاهی اشکال مشبک و توخالی و گاهی چند طرح مختلف را روی هم قرار داده است. قاب خارجی هر دو لنگه ، با استفاده از تکنیک منبت تزیین شده است (عکس6) به اعتقاد دیماند، اسلوب و طرز کار آن که به چوب‌بری قرن چهاردهم میلادی ترکستان شباهت دارد، نشان می‌دهد که این قطعه در ترکستان ساخته ‌شده است. (دیماند، 1365، ص123؛ Ekhtiar, Soucek, Canby, Najat Haidar, 2010, p10)

کتیبه‌هایی در بخش‌های مختلف رحل حک شده است. بخشی از آن‌ها، در داخل رحل نوشته شده اما متأسفانه بخش‌هایی از آن، از بین رفته است. متن این کتیبه که به صورت کنده‌کاری بسیار کم‌عمق به قلم ثلث نوشته ‌شده، پس از ذکر صلوات بر حضرت محمد9 و سپس حضرت علی7، به بیان مشخصات اثر یعنی نام سازنده، تاریخ ساخت و هم‌چنین مکانی می‌پردازد که رحل وقف آن‌جا شده است. متن کتیبه بدین قرار است:

«اللهم صل علی محمد و سلم و ارض….. امیر المومنین علی بن ابی طالب رضوان‌الله علیهم أجمعین وقف مدرسه صدرآباد انار صانها الله عن الافات – فی ذی‌الحجه حجه احدی و ستین و سبعماﺋﻪ». (عکس7، شکل2)

بر طبق کتیبه (امروزه نابود شده است)، نام سازنده رحل «حسن‌بن‌سلیمان اصفهانی» است. با توجه به نام خانوادگی سازنده (اصفهانی)، به نظر می‌رسد این اثر با الهام از آثار ترکستان اما در ایران، توسط هنرمند شیعه اصفهانی ساخته شده است و وقف مدرسه صدرآباد گردیده است. صدرآباد روستایی است از توابع ندوشن که در هفتاد کیلومتری غرب شهر یزد قرار دارد http:/www.aftabir.com) 1392/8/4)، با توجه به این‌که این روستا در ایران واقع شده و سازنده آن نیز شخصی ایرانی است، به نظر نمی‌رسد که گفته دیماند مبنی بر این‌که این رحل در ترکستان ساخته شده است، درست باشد. تاریخ ساخت آن ذی‌الحجه 761 قمری (1360م) ذکر شده است.

در دو طرف رحل، در داخل یک نقش تزیینی محراب‌شکل، در بالای نقش گل و گلدان، صلوات بر پیامبر9 و ائمه اطهار: نوشته ‌شده است. در قاب بالایی یکی از قاب‌ها در داخل یک قاب چهارگوش، در میان نقوش اسلیمی و پیچک‌ها، لفظ «الله» چهار مرتبه تکرار شده و در زیر آن صلوات بر پیامبر اکرم9 و دوازده امام:، از امام اول تا امام پنجم به صورت زیر حک شده است:

«اللهم صل علی محمد المصطفی و علی المرتضی و حسن المجتبی و حسین الشهید کربلا و علی زین‌العابدین و محمد الباقر». در طرف دیگر رحل، نام شش امام دیگر به این ترتیب آمده است:

«و جعفر الصادق و موسی الکاظم و علی موسی‌الرضا و محمد التقی و علی النقی و الحسن العسکری و محمد المهدی».

در قاب بالایی این طرف رحل نیز مانند طرف دیگر، در داخل یک قاب چهارگوش در میان نقوش اسلیمی و پیچک‌ها، لفظ «الله» (قفل الله) چهار مرتبه تکرار شده است.

رحل موزه متروپولیتن، از جمله شاه‌کارهای هنر منبت‌کاری قرن هشتم قمری ایران است که به دلیل دارا بودن ویژگی‌های فنی و هنری ممتاز به همراه کتیبه‌هایی با مضامین دینی و اعتقادی، جایگاهی ممتاز و درخور در بین آثار چوبی معاصر خود و حتی تمام ادوار تاریخی ایران دارد. عبارات شیعی موجود روی رحل که ذکر صلوات بر پیامبر9 و دوازده امام معصوم: است، به این رحل قداستی ویژه داده است.

نتیجه‌

با گسترش آیین تشییع در مناطق مختلف ایران به ویژه مناطق مرکزی، استفاده از شعارها، ادعیه و هم‌چنین عبارات شیعی در بین مردم متداول گشت و بر آثار هنری مختلف نیز جلوه گر شد. آثار چوبی که سهمی ویژه در بین هنرهای این دوره دارد، از این قاعده مستثنا نبودند و انواع عبارات شیعی، روی آثار چوبی متعلق به این دوره، نوشته شده تا ارادت خالصانه مردم این دیار را به رخ همگان بکشد. از جمله ذکرهای موجود روی آثار چوبی قرن هشتم قمری، ذکر صلوات بر پیامبر اکرم9 و خاندان پاک ایشان است که همواره در قلب مردم مسلمان ایران، منزلتی عظیم داشته‌اند. هم‌چنین شعار «علی ولی الله» و زیارت شهدا (زیارت امام حسین7) در شب‌های قدر، بر این آثار هویداست. آثار چوبی معرفی‌شده، همگی متعلق به اماکن مذهبی است و نشان می‌دهد که ادعیه و عبارات موجود روی آن‌ها، به صورت کاملاً آگاهانه و با اطلاع از مضمون آن‌ها، به فراخور مکانی نوشته شده که شیء برای استفاده در آن، ساخته می‌شده است. هم‌چنین تبلور این شعارها بر آثار هنری مختلف، بیان‌گر ارادت بانیان آن‌ها و تأکید بر اعتقادات ناب شیعی در بین آن‌هاست.

[1]. با توجه به متن کتیبه‌ها، به نظر می‌رسد در زمان مرمت منبر، دو تخته حاوی کتیبه‌ها جا‌به‌جا نصب گشته‌اند.

[2]. در مفاتیح الجنان بعد از «فی» عبارت «جنب الله / ناصحتم لله و لرسوله» نوشته شده است.

[3]. در مفاتیح لفظ «الله» وجود ندارد که در این مورد هم، مانند یادداشت شماره قبل تفسیر می‌شود.

[4]. در مفاتیح بعد از «النعیم» لفظ «فی» نیامده است، باید اشاره کرد بین برخی از دعاهایی که روی اشیای چوبی آمده و ادعیه‌ای که در کتب مختلف از جمله مفاتیح‌الجنان نوشته شده، اختلافات جزیی دیده می‌شود، باتوجه به اینکه آثار چوبی دارای قدمت و اصالت بیشتری هستند، نوشته‌های آن‌ها نیز معتبر‌تر و صحیح‌تر است، زیرا آنچه در کتب آمده معمولاً نقل از روی نسخه‌های خطی بوده است، که احتمال دارد در حین نسخه‌برداری، در صورت ناخوانا بودن بعضی از کلمات و یا اینکه به علت فرسوده شدن کاغذ به مرور زمان یا پاره شدن آن، در نوشتن مجدد بعضی از کلمات اشتباهی رخ داده است. (قوچانی، 1366، ص50)

[5]. خاندان آل‌مظفر در فاصله سال‌های 723 تا 795قمری، بر بخشی از مناطق مرکزی ایران حکومت می‌کردند. (پازوکی، 1316، ص‌153)

[6]. چون دوران سلطنت شاه‌محمود میان سال‌های 759 و 776 قمری است، بی‌تردید درِ مذکور، از صنایع نیمه دوم قرن هشتم قمری (دوران آل‌مظفر) به شمار می‌رود. (مجدزاده صهبا، 1323، ص‌79)